İstatistikler Açısından Aşura Vakıası

İstatistikler Açısından Aşura Vakıası; Aşura vakıası, İmam Hüseyin’in (a.s) hicretin 61. yılında Muharrem ayının onuncu günü Kerbela’da Yezid ordularıyla girdiği savaş hadisesidir. Kerbela topraklarında Ömer bin Sa'd komutasındaki Yezid bin Muaviye ordularının saldırısı İmam Hüseyin, ailesi ve yârenlerinin şehadeti ile sonuçlanmıştır. İmam Hüseyin’in (a.s) geride kalan ailesi, kadınlar ve çocuklar esir alınarak Kufe ve oradan da Şam’a götürülmüştür. Bugünün Şialar nezdinde çok önemli bir yeri vardır. Şialar bugünün anısına her yıl dünyanın çeşitli yerlerinde matem tutmakta ve İmam Hüseyin (a.s) ve şehitlerin faziletlerini anmaktadırlar.

Kufelilerin İmam Hüseyin’e Yazdığı Mektupların Sayısı

Tarihçiler, İmam Hüseyin’e (a.s) Mekke’deyken yazılan mektupların sayısı hakkında çeşitli görüşlere sahiptirler:

1. Bir grup tarihçi: Her birisi bir, iki, üç veya dört kişi tarafından yazılan 150 mektup;
2. Taberi, mektupların sayısının yaklaşık olarak 53 tane olduğunu belirtmiştir
3. Belazuri 50 mektubun olduğunu yazmıştır.
4. İbn Sa'd, yazılan mektupların sayısını 18 bin olarak açıklamıştır.

Bu konu hakkındaki tarihçilerin görüşleri toplanırsa kail olan kişi sayısı fazla olduğundan ve bazı kaynaklarının kadim olmasından dolayı 150 mektup gerçeğe daha yakın gibi gelmektedir.

Hz. Müslim’e Biat Edenlerin Sayısı

Kufe’de

Kufelilerden Müslim bin Akil’e biat edenlerin sayısı hakkında da tarihî kaynaklarda farklı görüşler bulunmaktadır:

1. Çok sayıda tarihî kaynak, 18 bin kişinin biat ettiğini belirtmiştir.
2. Bazıları 12 bin kişinin biat ettiğini belirtmiştir.
3. Bir rivayette İmam Muhammed Bakır’dan (a.s) nakledilen sayı 20 bin kişidir.
4. İbn A’sam ve Harezmi 20 binden daha fazla kişinin olduğunu yazmıştır.
5. İbn Şehraşub, 25 bin kişinin biat ettiğini
6. İbn Kuteybe ve İbn Abdrabbe 30 binden fazla kişinin
7. İbn Asakir ve İbn Nema Hilli (başka bir nakilde Şa’bi) 40 bin kişinin biat ettiğini belirtmişlerdir.

Bir rivayette, Zeyd bin Ali, Sellemet bin Kuheyl’in sorduğu bir soruya verdiği yanıtta dedesi İmam Hüseyin’e (a.s) biat edenlerin sayısını 80 bin kişi olarak açıklamıştır. Öyle anlaşılıyor ki bu rakam, İmam Hüseyin’in (a.s) yanında Yezid ordularına karşı savaşmak için gönüllü olanların sayısıdır.

Taberi’nin Ebu Mihnef’ten naklettiği 18 bin kişi rakamı daha fazla itibara sahiptir, bilhassa bu görüşü başka kadim kaynaklar da teyit etmektedir.

Savaşa Hazırlıklı Kufeliler

Bazı rivayetlerde Yezid ordularına karşı savaşmaya hazırlıklı olan Kufelilerin sayısı 100 bin kişi olarak belirtilmiştir.

Müslim’le Birlikte Kıyam Edenler

Ebu’l Ferec İsfahani şöyle yazmaktadır: “Müslim huruç ettiğinde Kufeliler onun yanına geldiler. Öyle ki Kufe cami ve pazarı insanlarla dolup taştı.

1. İbn Sa'd ve Zehebi, Müslim’in Kufe kıyamındaki yoldaşlarının sayısını 400 kişi olarak belirtmişlerdir.
2. Taberi ve Şeyh Müfid 4 bin kişi
3. İbn A’sam, Mesudi ve Harezmi, 18 bin ya da daha fazla kişi
4. İbn Şehraşub, 8 bin kişi
5. İbn Hacer Askalani ise 40 kişi olarak belirtmiştir.

Şeyh Müfid ve Taberi’nin Ebu Mihnef’ten naklettiği ve Şeyh Müfid’in 4 bin kişilik görüşü daha fazla itibara sahiptir.

Müslim’i Kuşatmaya Alanların Sayısı

Kufe hükumeti tarafından Müslim bin Akil’in tutuklanması olayında, bazı kaynaklar bu tutuklamanın 60 veya 70 kişiyle, bazıları 100 kişiyle ve bazıları da 300 kişiyle gerçekleştiğini belirtmişlerdir.

İmam Hüseyin’in Hareket Süresi

İmam Hüseyin’in (a.s) Yezid’e biat etmediği günden Aşura gününe kadarki süre 175 gündür. 12 gün Medine’de, 4 ay 10 gün Mekke’de, 23 gün Mekke ile Kerbela arasında ve 8 gün (Muharrem ayının ikisinden 10’una kadar) Kerbela’da geçmiştir.

Yol Boyunca Kat ettiği Menzil Sayısı

İmam Hüseyin (a.s) Kerbela’ya ulaşmak için Mekke ve Kufe arasında (yaklaşık olarak 430 kilometre) toplam 18 menzil kat etmiştir. Bu menzillerin her birinin bir diğeri ile arasındaki mesafe 3 ila 5 fersah (16 ila 27 kilometre) arasındadır.

İmam Hüseyin’in (a.s) Ashabının Sayısı

Maalesef İmam Hüseyin’in (a.s) yârenlerinin gerçek ve hakiki sayısını ortaya koyacak hiçbir yöntem bulunmamaktadır. Birinci el kaynak ve belgeler, yani görgü tanıkları İmam Hüseyin’in (a.s) yârenlerinin sayısını farklı kaydetmişlerdir ve ayrıca kişilerin isimleri tarih ve hadis kaynaklarında belirli bir düzen ve kurallara göre yazılmamıştır. Bazen bir kişi isim, künye, baba adı veya anne adı yahut kabile ve kavim adı olarak birkaç şekilde kaydedildiğinden ve öte yandan İmam Hüseyin’in (a.s) kıyamının tüm merhale ve aşamalarında ashabının sayısı kaydedilmediğinden net bir sayı ortaya çıkamamaktadır.

Anlatılanlar ışığında bu konu hakkında imkân ölçüsünde net bir bilgi vermek için İmam Hüseyin’in (a.s) ashabını kıyam aşamasında zaman ve mekân olarak dört kısma ayırarak inceleyeceğiz:

Medine’den Çıktığı An

Çok sayıdaki kaynak, İmam Hüseyin’in (a.s) Medine’den çıktığındaki ashabının sayısını belirtmemiştir. Bu konu hakkındaki tek rakam, Şeyh Saduk’un İmam Sadık’tan (a.s) naklettiği bir rivayette bu sayının 21 kişi olduğu bilgisidir.

Mekke’den Çıktığı An

1. İbn Saad, İmam Hüseyin’in (a.s) ashabını 60, Beni Haşim’deki (kadın, erkek ve çocuk) kişi sayısını ise 19 olarak belirtmiştir.
2. İbn Asakir ve İbn Kesir, kendi açıklamalarında Ehlibeytin (a.s) sayısını açıklamamış, ancak İmam Hüseyin’in (a.s) Kufeli 60 yâreni olduğunu yazmışlardır.
3. İbn Kuteybe Deyneveri ve İbn Abdurrabe, şehit olduğu sırada Müslim bin Akil’in dilinden kadın ve erkek olmak üzere toplam 90 kişi olduğunu belirtmişlerdir.
4. İbn A’sam, Harezmî, Muhammed bin Talha Şafii, Erbili ve İbn Sabbak Maliki, İmam Hüseyin’in (a.s) Mekke’den çıkarken yanındakilerin sayısını 82 kişi olarak belirtmişlerdir.
5. İbn Kesir başka bir yerde, İmam Hüseyin’in (a.s) yanındakilerin sayısını 300 kişi olarak belirtmiştir.

Kerbela’da (Aşura öncesi)

1. Ammar Dehni’nin, İmam Muhammed Bakır’dan (a.s) naklettiğine göre İmam Hüseyin’in (a.s) Kerbela’ya girdiği sıradaki yârenlerinin sayısı 145 kişidir (45 atlı, 100 yaya).
2. Bazı tarihçiler 89 kişi olarak belirtmişlerdir. Şöyle ki: İmamın ashabından 50 kişi, düşman ordularından 20 kişi (sonradan imama katılanlar olarak) ve Ehlibeytten (a.s) 19 kişi. İmam Hüseyin’in (a.s) Kerbela yolundaki bundan önceki atlı sayısını 32 olarak belirtmişlerdir.
3. Yakubi, İmam Hüseyin’in (a.s) ashap ve Ehlibeyt'ini 62 veya 72 kişi olarak belirtmiştir.
4. Yalnızca tarihçi Mesudi, İmam Hüseyin’in (a.s) Kerbela’ya giderken ashap sayısını Hür'le birlikte 500 atlı ve yaklaşık 100 piyade olarak açıklamıştır.
5. İbn Şehraşub, İmam Hüseyin’in (a.s) Kerbela’daki yârenlerinin sayısını 82 kişi olarak belirtmiştir.
6. İbn Abar Belesni(36) (ö. 658), 70 kişinin üzerinde atlı ve piyade olduğunu yazmıştır.

Başka rivayetlerin de toplamından, İmamın (a.s) yârenlerinin sayısının 70 ila 90 arasında olduğunu söylemek mümkündür.

Aşura Gününde

1. En meşhur ve en çok söylenen görüş 72 kişidir. Ebu Mihnef’in, Zahhak bin Abdullah Meşriki’den naklettiğine göre İmam Hüseyin’in (a.s) Aşura günündeki yârenlerinin sayısı 72 kişidir (32 atlı ve 40 piyade).
2. Husayn bin Abdurrahman’ın Sa'd bin Ubeyde’den naklettiği rivayete göre İmamın (a.s) ordusunun sayısı 100 kadardır.
3. Taberi, Ebu Mihnef’ten Zeyd bin Ali’nin nakliyle İmam Hüseyin’in (a.s) ashabının sayısını 300 kadar olarak yazmıştır.
4. Kadı Numan Mağribi, 70 kişiden daha az sayıyı bile kaydetmiştir.
5. Mesudi, “İsbatu’l-Vasiyyet” kitabında 61 kişi olduğunu yazmıştır.
6. Harezmi (bir rivayete göre), 114 kişi olduğunu yazmıştır.
7. Sabt İbn Cevzi, 145 kişi olduğunu yazmıştır (45 atlı, 100 yaya).
8. İbn Hacer Heytemi (ö. 974), 80’den birkaç kişi fazla olduğunu yazmıştır.

72 kişi olduğu görüşüne, kadim ve güvenilir kaynaklardan olması ve ayrıca nakledenlerin sayısının çokluğu hasebiyle, daha çok itimat edilmektedir.

Ömer bin Sa'd’ın Ordu Sayısı

Ordu Sayısı

1. Bazı kaynaklar, düşman ordu komutanlarının isimlerini, kaç askere komutanlık ettiklerini ayrıntıları ile kaydetmiştir. Toplam sayının 22 bin kişi olduğu yönündedir.
2. Şeyh Saduk’un, İmam Sadık ve İmam Seccad’dan (a.s) naklettiği iki rivayete göre Ubeydullah’ın ordusundaki asker sayısı 30 bin kişidir.
3. İsbatu’l-Vasiyet kitabının yazarı Mesudi, 28 bin kişi olduğunu belirtmiştir.
4. Taberi, 14 bin kişi olduğunu yazmıştır.
5. İbn Şehraşub, 35 bin kişi olduğunu nakletmiştir, ancak her bölümün ordu komutanlarının adlarını zikrederken, komutanların emri altında olan asker sayısını 25 bin olarak açıklamıştır.
6. Sabt bin Cezvi, 6 bin kişi olduğunu yazmıştır.
7. Başka nakillerde Muharrem ayının altısına kadarki düşman ordularının sayısını 20 bin kişi olarak kaydetmişlerdir.
8. İbn Anbe, 31 bin kişi olduğunu yazmıştır.
9. Molla Hüseyin Kaşani 32 bin ve başka bir yerde 17 bin kişi olarak sayıyı belirtmiştir.

Bu konu hakkındaki güvenilir görüş, Şeyh Saduk’un İmam Seccad ve İmam Sadık’tan (a.s) naklettiği rivayetlerdir, yani 30 bin kişilik ordu sayısının daha güvenilir olduğu düşünülmektedir.

Ölenlerin Sayısı

Şeyh Saduk (ö. 381) ve ona bu konuda ittiba eden Muhammed bin Fettal Nişaburi (ö. 508) İmam Hüseyin’in (a.s) bazı ashabı tarafından öldürülen düşman sayısını şu şekilde açıklamaktadır:

• Hür bin Yezid: 18 kişi;
• Zuheyr bin Kayn: 19 kişi;
• Habip bin Mezahir: 31 kişi;
• Abdullah bin Ebi Urve Gaffari: 20 kişi;
• Bureyr bin Huzayr: 30 kişi;
• Malik bin Enes Kahili: 18;
• (Yezid bin) Ziyad bin Muhasir Kindi (Ebu’ş-Şa’sa): 9 kişi;
• Veheb bin Veheb (veya Abdullah bin Umeyr Kelbi): 7 (veya 8) kişi;
• Nafi bin Hilal bin Haccac: 13 kişi;
• Abdullah bin Müslim bin Akil: 3 kişi;
• Ali Ekber (a.s): 54 kişi;
• Kasım İbn Hasan (a.s): 3 kişi.

Tıpkı bu rapora göre, İmamın (a.s) bazı ashabı tarafından öldürülen düşman sayısı 225 (veya 226) kişidir. İbn Şehraşub, öldürülen düşman sayısını Şeyh Saduk’un verdiği sayıdan daha fazla vermiştir. Örnek olarak, bu kişiler tarafından öldürülen düşman sayısını şu şekilde yazmıştır:

• Hür: 40 kişi;
• Habip bin Mezahir: 62 kişi;
• Zuheyr bin Kayn: 120 kişi;
• Haccac bin Mesruk: 25 kişi;
• Avn bin Abdullah bin Cafer: 21 kişi;
• Ali Ekber (a.s): 70 kişi;
• Abdullah bin Müslim bin Akil: 98 kişi.

Şehitlerin Sayısı

Bazı yazarlar Kerbela şehitlerinin sayısını doğru ve net bir şekilde vermek için oldukça çaba sarf etmişlerdir. Ancak mevcut araştırma kaynaklarının sınırlı olması, bu konuda tam ve sahih bir sayıyı ortaya koymayı zorlaştırmaktadır:

Şehitlerin Toplamı

1. Bu konu hakkındaki en meşhur görüş, 72 kişi olduğu görüşüdür.
2. İmam Bakır ve İmam Sadık’ın (a.s) ashabından olan Fuzeyl bin Zubeyr, kıyamın başından sonuna kadarki şehit olan yârenlerinin sayısını 106 kişi olarak (20 kişi Haşimoğullarından 86 kişi ashaptan olmak üzere) vermiştir.
3. Ebu Mihnef, Zahr bin Kays’tan naklettiğine göre (İmam Hüseyin dışında) şehit sayısı 78’dir, ancak başka tarihçiler, tıpkı Zahr’in rivayetine göre 32 kişi, 70 kişi (atlı) ve yine 77 kişi, 82 kişi ve 88 kişi olarak yazmışlardır.
4. Belhi (ö. 322) ve Mesudi, şehitlerin sayısını 78 kişi olarak yazmıştır.
5. Allame Seyyid Muhsin Emin, Aşura kıyamına katılan şehitlerin isimlerini 139 kişiye ulaştırmıştır.
6. Şeyh Muhammed Mehdi Şemsettin, bu konu hakkında yaptığı bir analizin ardından şehitlerin sayısını 100’ün biraz üstünde vermektedir.
7. Şeyh Zebiullah Mehallati, kıyamın başından ta Abdullah bin Afif Kindi’nin Kufe’de esirlerin zamanında şehit olmasına kadarki süre zarfında şehit olanların sayısını 228 kişi olarak vermektedir.
8. Başka bir yazar ise Aşura kıyamının başından sonuna kadarki şehitlerin sayısını 182 kişi olarak vermektedir.

Öyle anlaşılıyor ki şehitlerin sayısını 72 kişi olarak açıklayan görüş, kaynaklarının eski olması ve ayrıca tüm görüşler arasındaki ünü bu görüşü diğer görüşlere göre daha kabul edilebilir kılmaktadır.

Haşimoğulları

Haşimoğullarından kaç kişinin şehit olduğunu açıklayan kaynaklar oldukça farklıdır. Öyle ki 9 kişiden 30 kişiye kadar bu sayıyı vermişlerdir. Birçok kaynakta geçen en ünlü görüş, 17 kişi olduğudur. Bu nakillerden bazıları rivayet kalıplarıyla İmamlardan (a.s) nakledilmiştir.

En eski tarihî nasta, Beni Haşim’den şehit olanların sayısı Müslim bin Akil ve İmam Hüseyin (a.s) dahil 20 kişi olarak verilmektedir.

Bu konu hakkında 9 ila 30 arasında farklı görüşler de bulunmaktadır. Genel olarak 17 kişi olduğu görüşü, kaynaklarının daha eski ve çokluğu ve ayrıca daha ünlü olması hasebiyle diğer görüşlere göre daha çok kabul görmektedir. Bilhassa bu görüş Pak İmamların (a.s) rivayetlerinde de geçmektedir.

Şehit Anneleri

Şehitlerden 8’inin annesi Aşura günü Kerbela’da bulunmakta ve çocuklarının şehadetlerine tanıklık etmişlerdir:

• Ali Asker’in annesi Rubab,
• Avn bin Abdullah bin Cafer’in annesi Hz. Zeynep (s.a),
• Kasım bin Hasan’ın (a.s) annesi Ramle,
• Abdullah bin Hasan’ın annesi Bint Şelil el-Celiliyye,
• Abdullah bin Müslim’in annesi Rukayye bint Ali (a.s),
• Muhammed bin Ebi Said bin Akil’in annesi Abduh bint Amr bin Cenade,
• Abdullah bin Veheb el-Kelbi’nin annesi Ümmü Veheb.

Aynı şekilde bazı rivayetlerde Hz. Ali Ekber’in (a.s) annesi Leyla’nın da orada olduğu geçmektedir, ancak Kerbela’da olduğu görüşü sabit değildir.

Ergenlik Çağına Ermeyen Şehitler

Kerbela’da buluğa ermeden şehit olanların sayısı 5’tir:

• Ali Asker,
• Abdullah bin Hasan,
• Muhammed bin Ebi Said bin Akil,
• Kasım bin Hasan (a.s),
• Amr bin Cenede el-Ensari.

İmam Hüseyin’in Esir Yarenleri

İmam Hüseyin’in (a.s) yârenlerinden 2 kişi ilk önce esir düşmüş ve sonra şehit olmuşlardır:

• Sevar bin Mun’im
• Mun’im bin Sumame Seydavi.

İmam Hüseyin’den Sonra Şehit Düşenler

İmam Hüseyin’in (a.s) ashabından 4 kişi İmamdan (a.s) sonra şehit düşmüşlerdir:

• Sa'd bin el-Hars ve kardeşi Ebu’l Hatuf,
• Suveyd bin Ebi Muta’ (yaralanmıştı),
• Muhammed bin Ebi Said bin Akil.

Babaları Yanlarındayken Şehit Olanlar

İmam Hüseyin’in (a.s) yârenlerinden bazıları babaları yanlarında oldukları halde şehit düşmüşlerdir:

• Ali Ekber (a.s),
• Ali Asker (a.s),
• Amr bin Cenade,
• Abdullah bin yezid,
• Mucme bin Aiz,
• Abdurrahman bin Mesud.

İmam Hüseyin’in Ashabının Bağlı Oldukları Kabileler

Muasır araştırmacılardan biri, kıyamın başından itibaren Beni Haşim ve diğer kabilelerden olmak üzere teşkil olmuş 104 kişilik bir şehit listesi hazırlamıştır.

• Haşimiler (Müslim bin Akil dâhil), 26 kişi,
• Esedi, 7 kişi,
• Hemdani: 14 kişi,
• Mezhici: 8 kişi,
• Ensar: 7 kişi,
• Beceli ve Has’ami: 4 kişi,
• Kinde: 5 kişi,
• Gaffari: 3 kişi,
• Kelbi: 3 kişi,
• Ezdi: 7 kişi,
• Abdi: 7 kişi,
• Teymi: 7 kişi,
• Tai: 7 kişi,
• Taglibi: 5 kişi,
• Cuheni: 3 kişi,
• Temimi: 2 kişi,
• Farklı kabilelerden olanlar: 3 kişi.

Birinci Hamlede Şehit Olanlar

Bazı kaynaklar, İmam Hüseyin’in (a.s) yârenlerinden bazılarının düşmanın ilk saldırısında şehit olanların sayısını 50 kişi olarak vermektedir.

İmam Hüseyin’in Bedeninin Üzerinde At Koşturanların Sayısı

Bazı kaynaklar, yalnızca İmam Hüseyin’in (a.s) pak naaşının üzerinde at koşturan düşman askerlerine değinmiş ve onlardan birçoğu bu kişilerin sayısını 10 olarak vermektedirler.

İmam Hüseyin’in Yara Sayısı

Tarihçiler İmam Hüseyin’in (a.s) kılıç, ok, mızrak ve taşlardan kaynaklı bedenine aldığı yara ve cerahat sayısı hakkında farklı görüşler ileri sürmüşlerdir:

1. İmam Sadık’tan (a.s) nakledildiğine göre: İmam Hüseyin 33 mızrak, 34 kılıç darbesi almıştır. Başka bir rivayette 33 mızrak ve 44 kılıç ve ok ve başka bir rivayette ise 70’in üzerinde kılıç darbesi aldığı geçmiştir.
2. İmam Muhammed Bakır’dan (a.s) nakledilen bir rivayette İmam Hüseyin’in (a.s) aldığı yara sayısı 320 Başka bir rivayette ise kılıç, mızrak ve oktan kaynaklı 63 darbe aldığı geçmiştir.
3. İmam Seccad’dan (a.s) nakledilen bir rivayette 40 kılıç ve mızrak darbesi aldığı geçmiştir.
4. Bazı kaynaklar, İmam Hüseyin’in (a.s) mızrak, ok ve kılıç darbesiyle vücudunun (ve elbisesinin) 110 yerinin kesildiğini nakletmiştir.
5. Bazı kaynaklar, kılıç, ok ve taştan kaynaklı 120 darbeden bahsetmiştir.
6. İbn Sa'd 33 yara aldığını yazmıştır.
7. Ali bin Muhammed Amri ve İbn Anbe (ö. 828) 70 yara aldığını, Seyyid İbn Tavus ise 72 yara aldığını yazmıştır.

İmam Hüseyin’in (a.s) aldığı yara sayısının 100’ün üzerinde olduğu anlaşılmaktadır. Nakledilen rivayetlerde İmam Hüseyin’in (a.s) bedenine o kadar çok ok isabet etmiştir ki bedeni oklarla kaplanmıştır. Dolayısıyla 100’ün üzerindeki görüş bu şekilde desteklenmektedir.

Aileler

Bazı muasır yazarlar, 3 ailenin Kerbela’da olduğunu yazmıştır:

• Cenadet bin Ka’b bin Hars (Haris) Selmani Ensari,
• Abdullah bin Umeyr Kelbi,
• Müslim bin Avsece.

Bu mevzu araştırıldığında Müslim bin Avsece’nin ailesinin orada olduğu görüşünü teyit eden muteber bir senet yoktur. Elbette bazı kaynaklar kölesinin (cariye) orada olduğunu nakletmiştir.

Şehit Sahabeler

İmam Hüseyin’in (a.s) yârenleri arasında Hz. Resulullah’ın (s.a.a) ashabından da bazı kişiler bulunmaktaydı. Fuzeyl bin Zubeyr bu sayının 6 kişi Mesudi ise 4 kişi olduğunu belirtmiştir. Ancak bazı muasır yazarlar başka 5 sahabeden de bahsetmişlerdir. O kişiler şunlardır:

1. Enes bin Haris Kahili,
2. Habib bin Mezahir,
3. Müslim bin Avsece Esedi,
4. Hani bin Urve Muradi,
5. Abdullah bin Baktar.

Başı Kesilen Şehitler

Ömer bin Saad’ın komutasındaki düşman ordusu tarafından başları kesilen Kerbela şehitlerinin sayısı hakkında tarihi kaynaklarda farklılıklar göze çarpmaktadır:

1. Belazuri, Deyneveri, Taberi, Şeyh Müfid, Harezmî ve İbn Nema, İmam Hüseyin’in (a.s) mutahhar başı dışında başı kesilen şehit sayısını 72 olarak vermişlerdir.
2. Deyneveri, başları kesilenlerin kabileler arasında dağıtımı ile ilgili rivayetinde sayıyı 75, Ebu Mihnef’ten nakleden Belazuri ise sayıyı 82 kişi olarak vermiştir.
3. Sabt bin Cevzi, Hişam Kelbi’den sayıyı 92 kişi olarak vermiştir.
4. Seyyid bin Tavus ve Muhammed bin Ebi Talip Musevi, kesik baş sayısını 78 olarak vermiştir.
5. Taberi ve İbn Şehraşub’un, Ebu Mihnef ve İbn Sabbag Maliki’den naklettiklerine göre Ubeydullah bin Ziyad’ın yanına götürülen kesik baş sayısı 70.

Öyle anlaşılıyor ki birinci görüş eskiden beri meşhur olduğundan daha muteberdir. Kabileler arasında dağıtılan kesik baş sayısı şu şekildedir:

• Kinde kabile reisi Kays bin Eş’as 13 kesik baş,
• Huvzan kabile başkanı Şimr bin Zilcevşen 12 kesik baş,
• Beni Temim kabilesi 17 kesik baş,
• Beni Esed kabilesi, 17 kesik baş,
• Mizhec kabilesi, 6 kesik baş,
• Başka kabilelerden 13 kesik baş.

Bu kesik başlar, İbn Ziyad’dan bahşiş almak için ganimet olarak alınmaktaydı.

Köle Şehitler

Fuzeyl bin Zubeyr, İmam Hüseyin’in (a.s) şehit olan köle sayısını 3 kişi olarak vermiştir, İbn Sa'd ve Taberi 2 kişi olarak vermiştir. Yine Hamza bin Abdulmuttalib’in kölesi unvanı ile 1 köle şehitten bahsetmiştir. İbn Şehraşub, bu konu hakkında şöyle yazmaktadır: İmam Hüseyin’in (a.s) kölelerinden 10, Müminlerin Emiri Hz. Ali’nin (a.s) kölelerinden ise 2 kişi şehit olmuştur.

Yaralananlar

a) Tarihçilerin naklettiğine göre sonradan iyileşen tek yaralı Hasan bin Hasan bin Ali’dir (a.s) (Hasan Müsenna).

b) Sonradan şehit olan yaralıların sayısı 3 kişidir:

1. Sevar bin Humeyr Cabiri,
2. Amr bin Abdullah Hemdani Cundui,
3. Murakka bin Sumame Esedi.

Esirler ve Geride Kalanlar

Erkekler

Eski ve kadim eserler incelendiğinde Kerbela hadisesinde geride kalan esirler şunlardan ibarettir:

• İmam Zeynel Abidin (a.s),
• İmam Muhammed Bakır (a.s),
• Ömer bin Hüseyin (a.s),
• Muhammed bin Hüseyin bin Ali (a.s),
• Zeyd bin Hasan
• Amr bin Hasan,
• Muhammed bin Amr bin Hasan,
• Cafer’in iki oğlu
• Abdullah bin Abbas bin Ali (a.s)
• Kasım bin Abdullah bin Cafer
• Kasım bin Muhammed bin Cafer
• Muhammed bin Akil Asker,
• Rubab’ın kölesi, Ukbe bin Sem’an,
• Gulam Abdurrahman bin Abdurabbe Ensari,
• Müminlerin Emiri Hz. Ali’nin (a.s) kölesi Müslim bin Rubah
• Ali bin Osman Mağribi.

Kadınlar

İbn Sa'd, Ehlibeyt'ten esir düşen kadınların sayısını 6 kişi olarak belirtmiştir. Kadı Numan Mağribi 4 kişi ve Ebu’l Ferec İsfahani 3 kişi olarak belirtmişlerdir. Bu kadınlar şunlardan ibarettir:

Müminlerin Emiri Hz. Ali’nin kızları:

• Hz. Zeynep
• Fatıma
• Ümmü Gülsüm,
• Ümmü Hasan,

İmam Hüseyin’in (a.s) kızları:

• Fatıma,
• Sakine (veya Sukeyne)
• Fatıma Suğra.
• Rubab (İmam Hüseyin’in eşi ve Sukeyne ve Abdullah Razi’nin annesi)
• Ümmü Muhammed (İmam Hasan’ın (a.s) kızı ve İmam Seccad’ın (a.s) eşi)

İmam Hüseyin’in Kıyamına Bir Şekilde Yardım Eden Kadınlar

1. Mariye (Basra Şialarının toplandığı mahallede evi olan Sa'd veya Munkiz Abdiye’nin kızı)
2. Tua’ (Müslim bin Akil Kufe sokaklarında yalnız kaldığında onu evine alan Eş’es bin Kays’ın kölesi/cariyesi).
3. Deylem veya Dilhem (Zuheyr bin Kayn’ı İmam Hüseyin’in (a.s) ordusuna katılması için teşvik eden eşi).
4. Ehlibeyt'ten esir kadınlara elbise ve peçe getiren Kufeli bir kadın.

İtiraz Eden Kadınlar

Aşura kıyamında Yezid ordularının yaptıklarına karşı bir şekilde itiraz eden kadınların sayısı 5’tir:

1. Ümmü Abdullah, (Hürr bedi Kindi’nin kızı ve Malik bin Nuseyr’in eşi) kocasının İmam Hüseyin’e (a.s) ait burnusu (bir çeşit sarık, başa konulan bir çeşit takke) yağmalamasına itiraz etmiştir.
2. Abdullah bin Afif Kindi’nin kızı babası İbn Ziyad unsurları tarafından muhasara altına alındığında babasının yardımına koşmuştur.
3. Beni Bekr bin Vail kabilesinden bir kadın, Ömer bin Sa'd ordusunun çadırları yağmalamasına itiraz etmiştir.
4. Nevar (Ka’b bin Cabir bin Amr Ezedi’nin kızı veya eşi), kocası ile birlikte Ömer bin Sa'd’ın ordusuna ve Bureyr bin Huzeyr’in öldürülmesine itiraz etmiştir.
5. Nevar (Hule’nin eşi Malik bin Akrab Hazremi’nin kızı) İmam Hüseyin’in (a.s) kesik başını sevinç içinde eve getirmesinden dolayı kocasına itiraz etmiştir.

Kadın Şehitler

Kerbela’da bir kadın İmam Hüseyin’in (a.s) davasına baş koyarak şehit düşmüştür. Bu kadın Abdullah bin Umeyr Kelbi’nin eşi Ümmü Veheb’tir.

Kerbela’dan Şam’a Hareket Süresi

Ehlibeyt (a.s) esirlerinin Kufe’den Şam’a kadar kat ettikleri menzil sayısı 14’tür.

Ehlibeyt Esirlerinin Şam’da Kaldıkları Süre

1. İbn A’sam, Şeyh Müfid ve Şeyh Tabersi gibi bazıları kapalı bir ifadeyle “birkaç gün” tabiri kullanmışlardır.
2. İbn Sa'd, Taberi, Harezmi (Ebu Mihnef’ten nakletmişlerdir), İbn Asakir, Sabt bin Cevzi, İbn Kesir ve Meclisi, Ehlibeyt kadınlarının Şam’da tuttukları matem sayısını 3 gün olarak belirtmişlerdir.
3. Kadı Numan Mağribi (ö. 363) Ehlibeyt'in Şam’da geçirdikleri süreyi 45 gün olarak belirtmiştir.
4. Seyyid İbn Tavus (ö. 664), Ehlibeyt'in Şam zindanlarında bir ay kadar kaldıklarını belirtmiştir.

İmaduddin Taberi (701 yılına kadar yaşamıştır) ve Allame Meclisi (başka bir yerde) şöyle yazmaktadır: Ehlibeyt (a.s), 7 gün matem tutmuştur. Allame Meclisi, sekizinci günde Yezid’in onları çağırttığını ve onlara karşı üzüntülerini belirttikten sonra Medine’ye dönmeleri için gerekli hazırlıkları yaptırdığını belirtmektedir.

45 gün ve bir aylık görüşlerin o kadar güçlü bir yanı yoktur, çünkü bu görüşlere kail olanlar münferittirler. Muaviye hanedanından kadınların Ehlibeyt'in matemini görerek onların hakkaniyetlerini anlamaları ve beşinci günden itibaren onlara katılarak onlarla birlikte matem tutmalarından öyle anlaşılmaktadır ki Ehlibeyt (a.s) Şam’da 10 günden çok kalmamıştır.

Bibliyografi

• İbn Abbar, Muhammed bin Abdullah bin Ebi Bekir Kudai, Durere’s-Samt fi Haberi’s-Sabt, tahkik: İzzettin Ömer Musa, birinci baskı, Beyrut, daru’l-garb İslami, k. 1407.
• İbn Ebi’l Hadid, Şerh Nehcü’l-Belağa, araştırma: Muhammed Ebu’l Fazıl İbrahim, Beyrut, daru ihya el-Kutubu el-Arabiye, k. 1378.
• İbn A’sam, Kitabu’l-Futuh, araştırma: Ali Şiri, Beyrut, daru’l-azva, k. 1411.
• İbn Cevzi, Ebu’l Ferec Abdurrahman Ali bin Muhammed, el-Muntazam fi tarihi el-Muluk ve’l-Umem, Beyrut, daru’l-Kutubu’l İlmiyye, k. 1412.
• İbn Hacer Askalani, el-İsabet fi Temyizi’s-Sahabe, araştırma: Şeyh Adil Ahmed Abdulvucüt ve Şeyh Ali Muhammed Muavvez, birinci baskı, Beyrut, daru’l-kutubu’l-ilmiyye, k. 1415.
• İbn Hacer Askalani, Tebsiru’l-Muntebe, Kahire, daru’l-kavmiye el-arabiye.
• İbn Hacer Askalani, Tehzibu’t-Tehzib, birinci baskı, Beyrut, daru’l-fikr, k. 1404.
• İbn Saad, “Tercümetu’l Hüseyin ve Makteluhu”, araştırma: Seyyid Abdulaziz Tabatabai, Faslname Turesana, üçüncü yıl, 10. Sayı, k. 1408.
• İbn Şehraşub, Menakib Al-i Ebi Talib, araştırma: Yusuf Bakai, Beyrut, daru’l-Avda, k. 1421.
• İbn Sabbak Maliki, el-Fusulu’l-Muhimme, Tahran, müessese el-Alemi.
• İbn Abdurrabbe, Ahmed bin Muhammed, el-Akdu’l-Ferid, araştırma: Ali Şiri, birinci baskı, Beyrut, daru-ihya et-turas el-arabi, k. 1409.
• İbn Abdurrabbe, el-Akdu’l-Ferid, el-Cennet matbaası, k. 1365.
• İbn Abdulberr Kurtubi, el-İstiyab fi Marifeti’l-Ashab, araştırma: Şeyh Adil Ahmed Abdulvucüt ve Şeyh Ali Muavvez, birinci baskı, Beyrut, daru’l-kutubu’l-ilmiyye, k. 1415.
• İbn Asakir, Tarih Medine Dımeşk, araştırma: Ali Şiri, Beyrut, daru’l-fikr, k. 1415.
• İbn Asakir, Tercümetu İmam Hüseyin, araştırma: Muhammed Bakır Mahmudi, Kum, mecme ihya es-Sakafet İslami, k. 1414.
• İbn Anbe, Seyyid Cemalettin Ahmed bin Ali Hasani, Umdetu’t-Talib fi Ensabu Al-i Ebi Talib, tashih: Muhammed Hasan Al-i Talakani, Necef, haydariye matbaası, k. 1380.
• İbn Kuteybe Deyneveri, el-İmamet ve Siyaset, araştırma: Ali Şiri, Beyrut, daru’l-Avda, k. 1410.
• İbn Kesir Dimeşki, Ebu’l Feda İsmail, el-Bidayet ve’n-Nihaye, araştırma: Ali Şiri, Beyrut, daru’l-ihya et-Turas el-Arabi, k. 1408.
• İbn Nema Hilli, Mesiru’l Ahzan, Necef, Haydariye matbaası, k. 1369.
• Ebu Salah Halebi, takribu’l-maarif, araştırma: Fars Tebriziyan Hasun, muhakkik, 1375.
• Ebu’l-Ferec İsfahani, Mekatilu’t-Talibin, Kum, müessese daru’l-Kitab, k. 1385.
• Ebu Hanife Deyneveri, el-Ahbaru’t-Tival, araştırma: Abdulmunim Amir, Kahire, Daru ihya el-kutubu el-arabi, 1960.
• Erbili, Ali bin İsa bin Ebi’l Feth, Keşfu’l-Gumme fi Marifeti’l-Eimme, Beyrut, daru’l-Adva, k. 1405.
• Ezdi Gamidi Kufi, Ebu Mihnef Lut bin Yahya, Vakatu’t-Taf, araştırma: Muhammed Hadi Yusufi Garavi, üçüncü baskı, Kum, müessese en-Neşru İslami, k. 1417.
• Bauni, Muhammed bin Ahmed, Cevahiru’l-Matalib fi menakibu’l-İmam Ali bin Ebi Talib, araştırma: Muhammed Bakır Mahmudi, Kum, mecme ihya es-sikafet İslami, k. 1415.
• Belazuri, Ahmed bin Yahya Cabir, Ensabu’l-Eşraf, araştırma: Suheyl Zekar ve Riyad Zerkuli, Beyrut, daru’l-Fikr, k. 1417.
• Biruni Harezmi, Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed, el-Asar el-Bakiyat ani’l Kurun el-Haliye, Beyrut, daru sadır.
• Tusteri, Şeyh Muhammed Taki, Kamus er-Rical, Kum, müessese en-Neşru İslami.
• Temimi Besti, Muhammed bin Habban bin Ahmed, es-Sikat, birinci baskı, müessese el-Kutubu es-Sikafiyet.
• Temimi Mağribi, Ebu Hanife Numan bin Muhamed, Şerhu’l-Ahbar fi Fezaili’l-Eimmeti’l-Athar, araştırma: Seyyid Muhammed Hüseyni Celali, Kum, müessese en-Neşru İslami.
• Curcani Şeceri, Yahya bin Hüseyin bin İsamail, el-Emali el-Hamisiye, Beyrut, Alemu’l-Kutub.
• Caferiyan, Resul, Temmüli der Nehzet Aşura, ikinci baskı, Kum, Ensariyan, 1381.
• Hüseyni Musevi, Muhammed bin Ebu Talib, Tesliyetu’l-Mucalis ve Ziynetu’l Mecalis, araştırma: Fars Hassun, birinci baskı, Kum, Müessese el-Maarif el-İslamiye, k. 1418.
• Hilli, Raziyuddin Ali bin Yuusf Mutahhar, El-Adedu’l-Kaviyye, araştırma: Seyyid Mehdi Recai, birinci baskı, Kum, mektebetu Ayetullah Mer’eşi Necefi, k. 1408.
• Harezmi, Maktelu’l Hüseyin, araştırma: Muıhammed Tahir Semavi, Kum, daru envar el-Mehdi, k. 1418.
• Hand Mir, Gıyasattin bin Himamuddin Hüseyni, Tarihu Habib es-Seyr fi Ahbar Efrad Beşer, Tahran, intişarat kitabhane Hayyam, 1333.
• Dulabi, Muhamemd bin Ahmed, ez-Zeriyye et-Tahire, araştırma: Saad Mubarek Hasan, Kuveyt, daru selefiyye, k. 1407.
• Zehebi, Seyr İ’lamu’n-Nubela, Beyrut, müessese er-Risalet, k. 1413.
• Zehebi, Şemsetttin, Tarihi İslam, araştırma: Ömer Abdusselam Tedmuri, ikinci baskı, Beyrut, daru’l-kutubu el-arabi, k. 1418.
• Zergeri Nejad, Gulamhüseyin, Nehzeti İmam Hüseyin ve Kıyam Kerbela, birinci baskı, Tahran, simet, 1383.
• Sebt bin Cevzi, Tezkiretu’l-Havas mine’l-Ummet Bi-Zikri Hasaisi’l-Eimme, tahkik: Hüseyin Taki Zade, birinci baskı, merkez et-Tabai ve’n-Neşri lil-Mecme el-Alemi li-Ehlibeyt, k. 1426.
• Sebt bin Cevzi, Tezkiretu’l-Havas, kaddeme lehu Seyyid Sadık Bahru’l-Ulum, Tahran, mektebetu Neyneva el-Hadisiye.
• Sipehr, Muhammed Taki, Nasih et-Tavarih, üçüncü baskı, Tahran, İslami kitapfuruşi, 1368.
• Suleym bin Kays, kitab Süleym bin Kays Hilali, tahkik: Muhammed Bakır Ensari Zencani.
• Semavi, Muhammed bin Tahir, İbsaru’l-Ayn fi Ensari’l-Hüseyin, tahkik: Muhammed Cafer Semavi, Kum, Merkez ed-Direaset el-İslamiye, es-Sevre, 1377.
• Seyyid ibn Tavus, el-İkbal bil-A’mal el-Hasane fima ye’melu merretn fi senet, tahkik: Cevad Kayyumi İsfahani, mektebetu’l-İ’lam el-İslami, k. 1416.
• Seyyid bin Tavus, el-Melhuf ale Katli et-Tufuf, tahkik: Fars Hassun, dördüncü baskı, Tahran, daru’l-Usvet, 1383.
• Şafii, Muhammed bin Talha, Kifayetu’t-Talib fi Menakib Emiri’l-Müminin, araştırma: Muhammed Hadi Emini, Tahran, daru ihya turas Ehlibeyt, k. 1404.
• Şemsettin, Muhammed Mehdi, Ensaru’l-Hüseyin, ikinci baskı, ed-Daru İslami, k. 1401.
• Şeyh Saduk, el-Emali, tahkik: Müessese el-Bi’set, birinci baskı, Kum, müessese el-Biset, k. 1417.
• Şeyh Saduk, el-Hisal, tashih: Ali Ekber Gaffari, Kum, menşurat Cemaetu’l-Müderrisin, 1362.
• Şeyh Saduk, Uyun-u Ahbari er-Rıza, tahkik: Şeyh Hüseyin A’lemi, Beyrut, müesesese el-A’lemi, lil-Matbuat, k. 1404.
• Şeyh Saduk, Kemalu’d-Din ve Temamu’n-Nimet, tashih: Ali Ekber Gaffari, Kum, müessese en-Neşr İslami, k. 1405.
• Şeyh Tusi, el-Emali, tahkik: müessese el-Biset, birinci baskı, Kum, daru el-Biset, k. 1414.
• Şeyh Tusi, Ricalu’t-Tusi, tahkik: Cevad Kayyumi, Kum, müessese en-Neşru İslami, k. 1415.
• Şeyh Kuleyni, el-Kafi, tahkik: Ali Ekber Gaffari, Tahran, daru kutub İslami, 1363.
• Şeyh Mufid, el-İrşad fi marifeti hücecullah ale’l İbad, tahkik: müessese Alulbeyt li-ihya et-turas, Kum, daru’l-mufid, k. 1413.
• Şeyh Mufid, Masaru’ş-Şia, tahkik: Mehdi Necef, ikinci baskı, Beyrut, daru’l-mufid, k. 1414.
• Safdi, Salahattin Halil bin Ebik, el-Vafi bi’l-Vafiyat, Beyrut, el-Muahidu’l-Mani.
• Tabarani, Süleyman bin Ahmed, el-Mu’cemu’l-Kebir, araştırma: Hamdi Abdulmecid Selefi, ikinci baskı, Kahire, mektebetu ibn Teymiye.
• Tabersi, Ebu Mansur Ahmed bin Ali bin Ebi Talib, el-İhticac, Seyyid Muhammed Bakır Horasan, Necef, Daru’n-Numan, k. 1386.
• Tabersi, Fazıl bin Hasan, İ’lamu’l-Vera bi-İ’lami’l-Huda, birinci baskı, Kum, müessese Alibeyt li-İhya et-Turas, k. 1417.
• Tabersi, Fazıl bin Hasan, Tacu’l-Mevalid, Kum, Mektebet Ayetullah Mereşi Necefi, k. 1406.
• Taberi, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, Beyrut, müessese el-A’lemi lil-Matbuat, k. 1409.
• Taberi, İmaduddin Hasan bin Ali, Kamil Behai, Tahran, mektebetu el-Mustafavi.
• Taberi, İmaduddin, Beşaretu’l-Mustafa, tahkik: Cevad Kayyumi İsfahani, birinci baskı, Kum, müessese en-Neşru İslami, k. 1420.
• Taberi, Muhubuddin Ahmed bin Abdullah, Zahairu’l-Ukba fi menakib Zevi’l-Kurba, Kahire, mektebet el-Kudsi, k. 1356.
• Taberi, Muhammed bin Cerir bin Rüstem, Delailu’l İmamet, tahkik: müessese el-Biset, birinci baskı, Kum, müessese el-Biset, k. 1413.
• Tusi, Muhammed bin Hasan, Misbahu’l-Muteheccid ve Salahu’l-Mutaabbid, birinci baskı, Beyrut, müessese fıkhu eş-Şia, k. 1411.
• Amuli, Seyyid Muhsin Emin, A’yanu’ş-Şia, Beyrut, Daru’-Taarif lil-Matbuaat, k. 1406.
• Usfuri, Halife bin Hayyat, Tarih Halife bin Hayyat, Tahkik: Suheyl Zekar, Beyrut, daru’l-fikr, k. 1414.
• Amri, Ali bin Muhammed, el-Mecdi fi Ensabu’t-Talibin, birinci baskı, Kum, mektebet Ayetullah Necefi Meraşi, K. 1409.
• Kazvini, Zekeriya Muhammed bin Mahmud, Acaibu’l-Mahlukat ve Garaibu’l-Mevcudat.
• Kaşifi, Molla Hüseyin, Ravzatu’ş-Şüheda, Kum, Nevid İslam, 1381.
• Kef’emi, Takiyuddin İbrahim bin Ali, el-Misbah, Kum, Menşurat eş-Şerif er-Razi ve Zahidi.
• Kufi Esedi, Fuzeyl bin Zubeyr bin Ömer bin Dirhem, Tesmiyetu min Katli maalhüseyin, tahkik: Seyyid Muhammed Rıza Hüseyni Celali, Faslname Turasuna, sayı:2, k. 1406.
• Mamaani, Abdullah, Tenkihu’l-Makal, Tahran, İntişarat Cihan.
• Meclisi, Muhammed Bakır, Biharu’l-Envar, ikinci baskı, Beyrut, müessese el-Vefa, k. 1403.
• Meclisi, Muhammed Bakır, Celau’l-Uyun, birinci baskı, Tahran, Reşidi, 1362.
• Mehallati, Zebiullah, Fersan el-Hica, ikinci baskı, Tahran, Merkez Neşr Kitab, k. 1390.
• Muhalla, Hamid bin Ahmed, el-Hadaiku’l-Virdiye fi Menakib Eimmeti’z-Zeydiye, tahkik: Murtaza bin Zeyd Mahturi Hasani, birinci baskı, Sana, mektebet Bedr, k. 1423.
• Mesudi, Ali bin Hüseyin, İsbatu’l-Vasiyet, Kum, İntişarat Ensariyan, k. 1417.
• Mesudi, Murucu’z-Zeheb ve Maadinu’l-Cevher, tahkik: Said Muhammed Lehham, Beyrut, daru’l-fikr, k. 1421.
• Moskoviye Razi, Ebu Ali, Tecaribu’l-Umem ve Taakibu’l-Humem, tahkik: Ebu’l Kasım İmami, birinci baskı, Tahran, Suruş, 1366.
• Meşhedi, el-Mezaru’l-Kebir, araştırma: Cevad Kayyumi İsfahani, birinci baskı, Kum, müessese en-Neşru İslami, k. 1419.
• Maluf, Luis, el-Muncid fi’l-İ’lam, on ikinci baskı, Beyrut, ofset darulmeşrik.
• Mağribi, Kadı Numan, Daaimu’l-İslam, tahkik: Asif bin Ali Asker Feyzi, Kahire, daru’l-Maarif, k. 1383.
• Musevi Hoi, Ebu’l-Kasım, Mu’cem Ricalu’l-hadis ve Tefsil Tabakatu’-Revah, beşinci baskı, k. 1413.
• Mir hand, Tarih Ravzatu’s-Sefa, tashih: Cemşid Kiyanfer, birinci baskı, Tahran, Esatir, 1380.
• Nuveyri, Şehabuddin Ahmed bin Abdulvahhab, Nihayetu’l-İreb fi Fununu’l-Edeb, Kahire, mektebet el-Arabi, k. 1395.
• Nişaburi, Muhammed bin Kital, Ravzatu’l-Vaizin, tahkik: Seyyid Muhammed Mehdi Horasan, Kum, menşurat eş-Şeri er-Razi.
• Hadi bin İbrahim Vezir, Nihayetu’t-Tenviye fi izhaki’t-Temviye, tahkik: Ahmed bin Dirhem bin Abdullah Havriye ve İbrahim bin Meciduddin bin Muhammed Mueyyidi, birinci baskı, Yemen, menşurat merkez Ehlibeyt lil-Diraset İslamiye, k. 1421.
• Heytemi, Ahmed bin Hacer, es-Saviku’l-Muhrike fi Reddi Ehli’l-Bidet ve Zindikiye, Talik: Abdulvahhab Abdullatif, ikinci baskı, Kahire, mektebet el-Kahire, k. 1385.
• Yusufi Garevi, Muhammed Hadi, Vaketu’t-Tef, üçüncü baskı, Kum, müessese en-neşru İslami, k. 1417.