On İki İmamın İmameti
عن جابر بن سمره: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّـهِ (ص) یقُولُ لایزالُ الاِسلامُ عَزیزاً اِلی اِثْنی عَشَرَ خَلیفَهً – ثُمَّ قالَ كَلِمَهً لَمْ اَفْهَمْها! فَقُلْتُ لاَبی ما قالَ؟ فَقالَ كُلُهُمْ مِنْ قُریشٍ
Hz. Resulullah (s.a.a) şöyle buyurmuştur:
“Cabir b. Semure dedi ki Hz. Nebi’nin (s.a.a) şöyle dediğini duydum: “On iki halife var olduğu sürece, İslam aziz olacaktır.” Sonra bir şey dedi, ben anlamadım ve ben de babama Hz. Peygamberin (s.a.a) ne dediğini sordum. Babam dedi ki Hz. Peygamber (s.a.a) şöyle buyurdu: “Onların tamamı Kureyş’tendir.”
On İki İmamın İmameti (Arapça: إمامة الأئمة الاثني عشر عليهم السلام) ilahi velayet ve vesayet makamının Hz. Resulullah’ın (s.a.a) 12 halifesine ait olduğunu ifade eden bir terimdir. İmamiye Şia’sı öğretilerine göre, masum olan ve günah işlemeyen bu 12 kişi, Hz. Resulullah’ın (s.a.a) Ehlibeytindendir. Başkalarına imamlık ve velayetleri vardır. Allah-u Teâlâ, onları bu makama atamıştır. Bundan dolayı İmamiye Şialarına, 12 İmam Şia’sı da denmektedir.
Şia’nın inanç esaslarından olan 12 İmamın (a.s) isimleri sırasıyla şunlardır: Hz. Ali (a.s), Hz. Hasan (a.s), Hz. Hüseyin (a.s), Hz. Seccad (a.s), Hz. Bakır (a.s), Hz. Sadık (a.s), Hz. Kazım (a.s), Hz. Rıza (a.s), Hz. Cevad (a.s), Hz. Hadi (a.s), Hz. Askeri (a.s), Hz. Mehdi (a.s). İmamların (a.s) imametinin delil ve kanıtları hadisler ve İmamların (a.s) kendi kişisel özellikleri olmak üzere, iki genel kategoride ele alınmaktadır.
Birinci Delil: 12 Halife Hadisi
- Ana Madde: On İki Halife Hadisi
On iki İmamın (a.s) imametini ispat eden delillerden birisi, Hz. Resulullah’ın (s.a.a) halife sayısının hepsi Kureyş’ten olan yalnızca 12 kişi olduğunu belirten hadislerdir. Hz. Resul-ü Kibriya Efendimizin (s.a.a) kendisinden sonra halifelerinin sayısının 12 kişi olduğunu açıkça belirten bu hadisler, Şia hadis kaynaklarında zikredildiği gibi: Sahih-i Buhari, Sahih-i Müslim, Sahih-i İbn-i Mace, Tirmizi, İbn-i Mace, İbn-i Davud, Müsned-i Ahmed b. Hambel, Müsned-i İbn-i Ce’d, Müsned-i Ebu Ya’la, Kenzü’l Ummal… gibi Ehlisünnet hadis kitaplarında da zikredilmiştir.
Hz. Fahri Kâinat Efendimiz (s.a.a) bu hadislerin bazılarında, bu on iki kişiyi “İsna Aşere Halife/On iki Halife” tabiriyle ifade etmiştir. Örneğin:
- «یکون من بعدی اثنا عشر خلیفة کلّهم من قریش / Benden sonra on iki halife olacak, hepsi de Kureyş'tendir”[1]
- «لا یزال هذا الدین عزیزاً منیعاً إلی اثنی عشر خلیفة کلّهم من قریش / Bu din, hepsi Kureyş'ten olan on iki halife oldukça aziz ve güçlü (yenilmez ve ele geçirilemez) olacaktır.”[2]
- «لا یزال الدین قائماً حتی یکون اثنا عشر خلیفة من قریش / Din, hepsi Kureyş'ten olan on iki halife geçinceye kadar ayakta duracaktır.”[3]
Ve benzeri bir çok hadiste halife sözcüğü kullanılmıştır.
Hz. Resul-ü Kibriya Efendimiz (s.a.a) bazı hadislerde ise, kendisinden sonra gelecek on iki imamı “İsna Aşere Emiren / On iki Emir” tabiriyle ifade etmiştir. Örneğin:
- «یکون من بعدی اثنا عشر أمیراً... کلّهم من قریش / Benden sonra on iki emir olacak, hepsi de Kureyş'tendir”[4]
- «یکون من بعدی اثنا عشر أمیراً / Benden sonra on iki emir olacak.”[5]
12 İmamın İsrailoğullarının 12 Reisine Benzetilmesi
Bir takım hadiste ise, Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.a) kendisinden sonra gelecek 12 imamı Hz. Musa’nın (a.s) İsrailoğullarının 12 nakibine[6] (reis, temsilci, önder) benzetmiştir. Örneğin:
- «انّ عدة الخلفاء بعدی عدة نقباء موسی / Kuşkusuz benden sonra halifelerin sayısı, Musa’nın nakiblerinin (reis, temsilci, önder) sayısı kadardır.”[7]
- «الخلفاء بعدی اثنا عشر کعدد نقباء بنی اسرائیل / Benden sonra halifelerin sayısı, İsrail oğullarının güvenilir gözetleyicileri (reisleri) sayısınca on iki tane olacaktır.”
Bilindiği gibi Hz. Musa’nın (a.s) İsrail Oğulları arasındaki nakiblerinin sayısı 12 kişiydi.[8]
Hadislerin Ehlibeyt Dışında Kimseyle Tatbik Edilememesi
Ehlisünnetten bazı araştırmacı yazarlar da Nebevi hadislerdeki 12 İmamdan maksadın, Ehlibeyt İmamları olduğunu izah ederek, itiraf etmişlerdir. Zira bu hadisler Ehlibeyt İmamları (a.s) dışında kimseye tatbik edilememektedir ve uyuşmamaktadır.
Bu hadisler, Ehlisünnetin iddia ettiği Hz. Resulullah’tan (s.a.a) sonraki dört halifeye tatbik edilememektedir; çünkü sayıları on ikiden azdır. Emevilere tatbik edilememektedir; çünkü sayıları on ikiden fazladır. Ayrıca hem Haşim oğullarından değillerdir ve hem de oldukça zalim idiler.
Abbasilere tatbik edilememektedir; çünkü onların da sayıları on ikiden çok fazladır ve bir çokları zalimdi.
Dolayısıyla kaçınılmaz olarak bu hadiste bahsi geçen on iki imam, halife ve emirden maksat, Hz. Peygamber Efendimizin (s.a.a) ailesinden olan 12 Ehlibeyt İmamıdır (a.s) ve yalnızca onlara tatbik edilebilmektedir. Zira onlar ilim, takva, celal, vera, nesep ve soy açısından herkesten daha üstündürler. Sakaleyn hadisi ve diğer bir çok hadis bunu teyit etmekte ve onaylamaktadır. Dolayısıyla bu hadislerdeki on iki imamdan maksat, on iki Ehlibeyt İmamıdır.[9]
İkinci Delil: İmamların İsimlerini Zikreden Hadisler
İkinci grup hadislerde Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.a) halife ve imamların sayısının on iki olduğunu açıkladığı gibi, aynı zamanda bu on iki kişiyi tanıtmış ve onların kendi Ehlibeytinden olduğunu vurgulamıştır. Bu tür rivayetler de kendi arasında birkaç kategoriye ayrılmaktadır:
- Bu kategorideki hadislerde on iki imamın ilkinin Müminlerin Emiri Hz. Ali (a.s) ve sonuncusunun ise, Hz. İmam Mehdi (a.s) olduğu belirtilmiştir. Örneğin, Hz. Resulullah (s.a.a) şöyle buyurmuştur:
“Benden sonra imamlar on iki kişidir. Onların ilki Ali b. Ebu Talib ve sonuncuları ise, Kaim’dir. Onlara itaat bana itaat, onlara itaatsizlik bana itaatsizliktir. Her kim onları inkâr ederse, beni inkâr etmiş olur.”[10]
Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.a) başka bir yerde ise şöyle buyurmuştur: “Benden sonra imamlar on iki kişidir. Onların ilki Ali b. Ebu Talib ve sonuncuları ise, Kaim’dir. Onlar benim halifelerim, vasilerim, velilerim ve benden sonra ümmetime Allah’ın hüccetidirler. Onların imamlığını ikrar edenler mümin, inkâr edenler kâfirdirler.”[11]
- Bu kategorideki hadislerde Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.a) on iki imamdan dokuzunun İmam Hüseyin’in (a.s) soyundan geleceğini ve sonuncunun Hz. Kaim olduğunu zikretmiştir.
Hz. Ebu Zer (r.a) Hz. Resul-ü Kibriya Efendimizden (s.a.a) şöyle nakletmektedir: “İmamlar benden sonra on iki kişidir. Dokuzu Hüseyin’in soyundandır ve dokuzuncusu Kaim’dir.” Sonra şöyle buyurdu: “Bilin ki on iki imamın aranızdaki misali, Nuh’un gemisi gibidir. Her kim ona binerse, kurtulur ve her kim onlardan geriye kalır ve uzak durursa, helak olur.”[12]
- Bu kategorideki hadislerde de Hz. Peygamber Efendimiz (s.a.a) isimleri müşterek olan imamları açıklamıştır:
- “Benden sonra imamların sayısı on ikidir. Birincisi Ali, dördüncüsü Ali, sekizincisi Ali, onuncusu Ali ve sonuncusu Mehdi’dir.”[13]
“Kuşkusuz benden sonra imamlar Ehlibeytimden olan on iki kişidir. Birincileri Ali, ortancaları Muhammed ve sonuncuları Muhammed’dir. O, İsa b. Meryem’in arkasında namaz kıldığı bu ümmetin Mehdi’sidir.”[14]
- Bu kategorideki hadislerde Hz. Resul-ü Ekrem Efendimiz (s.a.a) 12 İmamın hepsini isim ve lakapları ile birlikte tanıtmıştır.[15]
Hz. Peygamber Efendimizin (s.a.a) ashabından olan Cabir’in naklettiği ünlü “Levh Hadisi”nde de on iki imam, özel açıklamalarıyla tek tek zikredilmiştir.[16]
Üçüncü Delil: İmamların İsmet ve Günahtan Uzak Oluşu
- Ana Madde: İsmet
Ehlibeyt İmamlarının imametine üçüncü kanıt, onların ismet ve günah işlememe sıfatına sahip olmalarıdır. Hadislerde, Ehlibeyt İmamlarının (a.s) ismet sıfatına sahip oldukları vurgulanmıştır.[17] Bu hadisler hakikatte Ehlibeyt İmamlarının (a.s) imametinin akli delillerine yöneliktir. Zira akli olarak, imamın, masum ve günahtan beri olması gerekir. Öte yandan Hz. Peygamberin (s.a.a) ailesinden olan 12 İmam dışında kimsenin ismeti sabit olmadığından (kimsenin böyle bir iddiası da yoktur) Ehlibeyt İmamlarının (a.s) imamet ve imamlığı kesin ve kati olmaktadır.
Dördüncü Delil: Ehlibeyt İmamlarının Başkalarından Üstünlükleri
- Ana Madde: Ehlibeyt İmamlarının Üstünlüğü
On iki İmamın (a.s) imametini ispatlayan bir diğer delil, onların kemali sıfatlarda başkalarından üstün oldukları delilidir. On iki İmam (a.s), ilim, ismet, takva… gibi benzersiz kemali sıfatlara sahip olduklarından, başkalarından daha üstündür. Dolayısıyla imamet ve riyaset makamına müstahaktırlar. Açıktır ki onlar var oldukları sürece, başkalarını imamet makamına layık görmek aklen çirkin, kabih ve uygunsuz olacaktır.[18]
Buna ilaveten çok sayıdaki hadiste onların üstünlük ve faziletlerine değinilmiştir. İmametin felsefesi de imam olan kişinin insanların dünyevi, dini liderlik ve rehberliklerini üstlendikleri ağır misyon gereği, herkesten daha üstün ve seçkin olmasını gerektirmektedir. Böylece insanlar imamı, tüm kemal sıfatlarında kendilerine model alacak ve ona uymaları sağlanmış olacaktır. Böyle bir misyonun gerçekleşmesi, imam olan kişinin kişisel paklık, temizlik ve üstünlüklerinin yanı sıra, en üstün insani adap ve sıfatlara da sahip olmasını gerektirmektedir. Bundan dolayı, Şia İmamları zamanlarının en üstün ve kâmil insanları idiler. Öyle ki onların azamet ve üstünlükleri herkesin itiraf ettiği bir gerçektir. Hatta onlarla münazara ve tartışmaya kalkanlar, onların ilmi ve manevi üstünlükleri karşısında düşük ve yetersiz olduklarını izhar etmiş ve acizliklerini belirtmişlerdir.
Beşinci Delil: Mucizeler
- Ana Madde: Mucize
Şiilerin inandıkları on iki imamın imametine bir diğer delil de onların mucizeleridir. Şii Ehlibeyt İmamları (a.s) çeşitli yerlerde mucize ve kerametler göstermiştir. Onlardan bazıları şu şekilde gerçekleşmiştir:
- Bazen gelecekte yaşanacak olayları haber vermişlerdir ve olaylar tıpkı onların dedikleri gibi gerçekleşmiştir.
- Bazen gaybi ve melekuti hakikatlerden haber vermişlerdir ki hiç kimse normal yollardan bunlara ulaşamaz.
- Bazen çocukluk döneminde ilim izharında bulunmuşlardır. Öyle ki herkes onların karşısında aciz ve yetersiz olduklarını izhar etmiştir.
- Bazen de tekvin âleminde vilayi ve melekuti tasarruflarda bulunmuşlardır. Örneğin:
- Hacerü’l Esved taşının İmam Seccad’ın (a.s) emri ile dile gelmesi ve İmam Seccad’ın söylediklerini tasdik ederek, tanıklıkta bulunması.[19]
- İmam Hasan Mücteba’nın (a.s) emri ile kuru hurma ağacının dikilerek, meyveye durması.[20]
- İmam Muhammed Bakır’ın (a.s) ashabından Ebu Basir’in isteği üzerine gözlerinin tekrar açılması ve ilk günkü haline getirilmesi.[21]
Masum Ehlibeyt İmamlarından (a.s) yüzlerce başka mucize daha nakledilmiştir. Bu mucizeler Usul-u Kâfi, Menakib İbn-i Şehraşub, İsbatu’l Vasiyet Mesudi, Delailu’l İmamet Taberi… gibi bir çok güvenilir tarih ve hadis kitabında nakledilmiştir.
On iki İmamdan (a.s) sadır olan bu mucizeler, imamet iddiası ile birlikte olduğundan bu onların imametlerine delil teşkil etmektedir. Nitekim peygamberler de kendi peygamberliklerini ispat etmek için peygamberlik iddiası ile birlikte mucize göstermekteydiler.
Kaynakça
- ↑ Müsned-i Ahmed, c. 5, s. 390; Sahih-i İbn-i Mace, c. 5, s. 44.
- ↑ Sahih-i Müslim, c. 6, s. 4; Müsned-i Ebu Davud, s. 105; İbn-i Ebu Asım, el-Ahad ve’l Masani, c. 3, s. 126.
- ↑ Müsned-i Ahmed, c. 5, s. 86; Müsned-i Ebu Ya’la, c. 13, s. 456.
- ↑ Sahih-i Buhari, c. 8, s. 127; Müsned-i Ahmed, c. 5, s. 94; Sünen-i Tirmizi, c. 3, s. 340.
- ↑ Buhari, Tarih-i Kebir, c.1, s.446; Ahmed İbn-i Hanbel, Müsned, c. 5, s. 92.
- ↑ Nakib kelimesi Türkçe’de başkan, reis, temsilci, önder, dini lider, emin, gözetleyici, güvenilir-gözetleyici, vekil, nazır, ileri gelen söz sahibi, kefil, müfettiş anlamlarında kullanılmaktadır.
- ↑ Suyuti, el-Camiu’s-Sağir, c. 1, s. 350; Kenzü’l Ummal, c. 6, s. 89.
- ↑ Kunduzi, Yenabiu’l Meveddet, c. 2, s. 315; Saduk, Emali, s. 387; Seyyid Haşim Bahrani, Gayetu’l Meram, c. 2, s. 271.
- ↑ Kunduzi, Yenabiu’l Meveddet, c. 2, s. 292, 293.
- ↑ Saduk, el-İ’tikadat fi Dini’l İmamiye, s. 104; Saduk, Uyun-u Ahbar’ir-Rıza (a.s), c. 2, s. 62.
- ↑ Saduk, Men La Yahzuruhu’l Fakih, c. 4, s. 180.
- ↑ Seyyid Haşim Bahrani, Gayetu’l Meram, c. 3, s. 22.
- ↑ Sebzivari, Maaricu’l Yakin, s. 62.
- ↑ Seyyid Haşim Bahrani, Gayetu’l Meram, c. 2, s. 238.
- ↑ Saduk, Kemalu’d-Din ve Temamu’n-Nimet, s. 258; Tabersi, el-İhticac, c. 1, s. 87; Hazzaz Kummi, Kifayetu’l Eser, s. 145.
- ↑ Kuleyni, Kâfi, c. 1, s. 8; İbn-i Babeveyh-i Kummi, el-İmamet ve’t-Tebsire, s. 104; Müfid, el-İhtisas, s. 210.
- ↑ Saduk, Kemalu’d-Din ve Temamu’n-Nimet, s. 280; Saduk, Uyun-u Ahbar’ir-Rıza (a.s), c. 2, s. 66; Seyyid Haşim Bahrani, Gayetu’l Meram, c. 1, s. 195; Hazzaz Kummi, Kifayetu’l Eser, s. 135; Muhammed Bakır Meclisi, Biharu’l Envar, c. 36, s. 331.
- ↑ Hilli, Keşfu’l Murad, s. 539.
- ↑ Halebi, Takribu’l Maarif fi’l Kelam, s. 119, 123.
- ↑ Halebi, Takribu’l Maarif fi’l Kelam, s. 119, 123.
- ↑ Tabersi, İ’lamu’l Vera, c. 1, s. 503.
Bibliyografi
- Kuleyni, Muhammed b. Yakub, Usul-u Kâfi, Tahran, Daru’l Kutubu’l İslami, 1365 h.ş.
- Meclisi, Muhammed Bakır b. Muhammed Taki, Biharu’l Envar, el-Camietu Li-Durer Ahbaru’l Eimmeti’l Ethar, muhakkik: Muhammed Bakır Mahmudi ve Abduzzehra Alevi, Daru İhya Turas el-Arabi.
- İbn-i Babeveyh, Muhammed b. Ali, el-Hisal, musahhih, Ali Ekber Gaffari, Camiu Müderrisin, Kum, 1362 h.ş.
- İbn-i Mace, Muhammed b. Yezid, Sünen, Muhammed Fuad Abdulbaki, Kahire, m. 1954.
- İbn-i Habban, Muhammed, Sahih ibn-i Habban, Beyrut, Müessese er-Risalet, 1414 h.k.
- Şeyh Saduk, el-Emali, tahkik: Müessese el-Bi’set, birinci baskı, Kum, müessese el-Biset, 1417 h.k.
- Şeyh Saduk, el-Hisal, tashih: Ali Ekber Gaffari, Kum, menşurat Cemaetu’l Müderrisin, 1362.
- Şeyh Saduk, Uyun-u Ahbar’ir-Rıza, tahkik: Şeyh Hüseyin A’lemi, Beyrut, müesesese el-A’lemi, lil-Matbuat, 1404 h.k.
- Şeyh Saduk, Kemalu’d-Din ve Temamu’n-Nimet, tashih: Ali Ekber Gaffari, Kum, müessese en-Neşr İslami, 1405 h.k.
- İbn-i Kesir, Ebu’l Feda İsmail b. Ömer b. Kesir ed-Demeşki, el-Bidayet ve’n-Nihayet, Beyrut, Daru’l Fikr, m. 1986.
- İbn-i Mace, Muhammed b. Yezid, Sünen, Muhammed Fuad Abdulbaki baskısı, Kahire, m. 1954.
- İbn-i Asakir (571 h.k.), Tarih-i Medine-i Demeşk, Daru’l Fikr, Beyrut, 1415.
- İbn-i Abdulbirr, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed (m. 463), el-İstiyab fi Marifeti’l Ashab, tahkik: Ali Muhammed el-Becavi, Beyrut, Daru’l Ceyle, birinci baskı, m. 1992.
- el-Buhari, Sahih-i Buhari, Daru’l Fikr lil Matbaa ve Neşr, İstanbul, m. 1981.
- Müslim Nişaburi, Sahih-i Muslim, Daru’l Fikr, Beyrut.
- Ahmed b. Hambel, Müsned-i Ahmed, Daru Sadır, Beyrut.
- Zehebi, Muhammed b. Ahmed, Seyr İ’lamu’n-Nübela, Şueyb Erenut ve Hüseyin Esed baskısı, Beyrut, m. 1985.
- Zehebi, Şemsettin, Tarih-i İslam, araştırma: Ömer Abdusselam Tedmuri, ikinci baskı, Beyrut, Daru’l Kutubu’l Arabi, 1418 h.k.
- Suyuti, Celalettin, Tarih-i Hülefa, tahkik: Lecnet mine’l Udeba, Abbas Ahmed el-Baz, Mekke-i Mükerreme.
- Suyuti, el-Camiu’s-Sağir, Kahire, m. 1954.
- Tabersi, Ebu Mansur Ahmed b. Ali b. Ebi Talib, el-İhticac, Seyyid Muhammed Bakır Horasan, Necef, Daru’n-Numan, 1386 h.k.
- Tabersi, Fazıl b. Hasan, İ’lamu’l Vera bi-İ’lami’l Huda, birinci baskı, Kum, müessese Alulbeyt li-İhya et-Turas, 1417 h.k.
- İbn-i Ebi Ye’la, Tabakatu’l Hanabile, Beyrut.
- Muttaki Hindi, Ali b. Hisamuddin, Kenzu’l Ummal fi Süneni’l Akval ve’l Ef’al, Baskı: Bikri Hayyani ve Saffet Saka, Beyrut, 1409 / 1989.
- Meclisi, Muhammed Bakır, Biharu’l Envar.
- Tirmizi, Muhammed b. İsa, Sünenu’t-Tirmizi ve Huve’l Camiu’s-Sahih, c. 3 ve 5, Baskı: Abdurrahman Muhammed Osman of, Beyrut, 1403 / 1983.
- Ebu Davud, Süleyman b. Eş’a Süneni Ebi Davud, Kahire, 1421 / 2000.
- Hilli, Hasan b. Yusuf, Keşfu’l Murad fi Şerh-i Tecridi’l İ’tikad, Kum, müessese İmam Sadık, 1382 h.ş. ikinci baskı.
- İbn-i Sabbağ, Ali b. Muhammed b. Ahmed, el-Fusulu’l Muhimme fi Marifeti Ahvali’l Eimme, Adil matbaası, Necef.
- Ebu’l Cu’d Cevheri Bağdadi, Ali b. el-Cu’d, Beyrut.
- Bahrani, Seyyid Haşim, Gayetu’l Meram, Seyyid Ali Aşur baskısı.
- Halebi, Ebu’s-Salah Takiyuddin b. Ubeydullah, Takribu’l Maarif fi’l Kelam, Rıza Üstadi baskısı, 1404 h.k.
- Hazzaz Kummi Razi, Ebu’l Kasım Ali b. Muhammed, Kifayetu’l Eser fi’n-Nas ale’l Eimmeti İsna Aşer, Seyyid Abdullatif Hüseyni Kuh Kemeri baskısı, İntişarat-ı Bidar, Kum, 1401 h.k.
- Sebzivari, Muhammed b. Muhammed, Maaricu’l Yakin fi Usulu’d-Din, Ala Al-i Cafer, Alulbeyt baskısı, Kum, m. 1993.
- Şafii, Kemalu’d-Din Muhammed b. Talha, Matalibu’s-Suul fi Menakib Al-i Resul, Macid Ahmed Atiye baskısı.
- Şafii Sebzivari, Abdullah b. Muhammed, Mısır.
- Zahhak ibn-i Ebi Asım, el-Ahad ve’l-Masani, Faysal Ahmed el-Cevabire baskısı, m. 1991.
- Arabi, Muhyiddin Muhammed b. Ali, el-Futuhatu’l Mekkiye, Daru Sadır, Beyrut.
- Kunduzi, Süleyman b. İbrahim b. Muhammed, Yenabiu’l Meveddet, Beyrut.
- Mufid, Muhammed b. Numan el-Ekberi, el-İhtisas, Beyrut, m. 1993.
- Muvsuli Temimi, Ahmed b. Ali, Müsned Ebu Ya’la, Demeşk, Daru’l Ma’mun lil Turas.