İsmail İmam Sadık'ın (a.s) Oğlu

wikishia sitesinden
(İsmail b. Cafer sayfasından yönlendirildi)

İsmail bin Cafer (Arapça:إسماعيل بن جعفر الصادق) (vefati: 138 h.k), İsmailiyeye Fırkası onu veya oğlu Muhammed'i İmam Sadık'tan (a.s) sonra İmam olarak kabul eder. İsmail bin Cafer, İmam Sadık'ın (a.s) en büyük oğludur. Ancak İmamiye ve Peygamber (s.a.a)'den alınan hadislere göre Musa bin Cafer (a.s), İmam Sadık'tan (a.s) sonraki imamdır. İsmailiye fırkası, İsmail bin Cafer’in imametine olan inançlarından dolayı İmamiye'den ayrılarak İsmailiye mezhebinin oluşturmuşlardır.

İsmail'in karakteri hakkında çeşitli ihtilaflar bulunmaktadır. Bazıları rivayetlerden alıntı yaparak Gulatlarla (ifratcılar) irtibat halinde olduğuna inanmaktadır. Ancak Ayetullah Hoyi, bu rivayetleri gerekçelendirerek ve bazı diğer rivayetleri de aktararak, onun şanlı bir insan ve babasının da onu sevdiği görüşünü savunmuştur.

İsmail, İmam Sadık (a.s) zamanında vefat etmiş ve Baki Mezarlığına defnedilmiştir. İmam Sadık (a.s) onun imameti hakkındaki şüpheyi ortadan kaldırmak için cenazesini ve defnini alenen yapmıştır. Ayrıca bazı kimseleri de öldüğüne şahitlik etmeleri için hazır bulundurmuştur. Bunun yanı sıra bazı Şiiler onu imam kabul ettiklerinden İsmail'in vefat zamanı ile ilgili rivayetlerin yalan olduğu anlaşıldı ve vefatı ile imam olmadığı ortaya çıkmış oldu.

Hayat Ve Aile

İsmail, İmam Sadık (a.s) ile Fatıma'nın (İmam Seccad'ın (a.s) torunu) oğludur.[1] Doğum zamanı tarihi kaynaklarda geçmemektedir. Ancak İmam Kazım'ın (a.s) doğumu zamanına bakılarak H. Kameri 127[2] veya 128[3] yılında doğduğu ve İmam Kazım (a.s) ile İsmail arasındaki 25 yıllık farka[4] dayanarak, doğumunun Hicri Kameri 2. yüzyılın ilk yıllarında olduğu tahmin edilmektedir.[5]

Ali bin Muhammed Alavi Omari, İsmail'in 138 h.k'de öldüğü yılı[6] bildirirken, Taberi tarihinin yazarı Taberi, onun 140 h.k'de hayatta olduğunu bildirdi.[7] 143 h.k[8] ve 145 h.k[9] yılları, İsmail'in ölüm yılları olarak zikredilmektedir.

İsmail'in soyu oğulları Muhammed ve Ali aracılığıyla devam etti.[10] Muhammed'in İsmail Sani ve Cafer Ekber adında iki oğlu oldu.[11] Ali bin İsmail'in de Muhammed adında bir oğluyla İsmail’in soyu devam etmektedir.[12]

İsmail'in torunları Horasan, Niyşabur, Samerra[13] Şam,[14] Mısır,[15] Ahvaz, Kûfe, Bağdat,[16] Yemen,[17] Sur,[18] Halep[19] ve Kum[20] gibi yerlerde yaşamışlardır.

Şahsiyet

Şii Ricalisi Ayetullah Hoyi'ye (1278-1371 h.ş) göre İsmail'in karakteri hakkında iki tür rivayetler bulunmaktadır. Onun rivayetlerinin bir kısmı İsmail’i överken bir kısmı da onu suçlamaktadır.[21] İsmail'in suçlandığı rivayetlere göre Mefzel bin Ömer ve Bassam Sirefi gibi Gulatlarla (ifratçılarla) ilişkileri vardı ve İmam Sadık (a.s) bu ilişkilerden memnun değildi.[22] Ayrıca bazı gayri ahlaki toplantılara katılması ahlaki yeterliliklerinden şüphe edilmesine neden oldu.[23] Ayetullah Hoyi, İsmail’i eleştiren rivayetleri zayıf olarak kabul etmiş ve onu öven rivayetleri alıntılamayı tercih etmiştir.[24]

Ancak bazıları İsmail'in Hattabiyye (Gulat Fırkası) ile bağlantısına ve İsmailiye fırkasının oluşumundaki rollerine dikkat çekmiştir. Onlara göre Ebu-l Hattab ve İsmail, birbirlerinin yardımıyla İmam Sadık (a.s) döneminde İsmailiye Fırkasının temeli olan fikirleri ortaya koymuşlardır.[25] Bu iddianın hiçbir delili bulunmamaktadır.[26] Ayrıca Fransız İslamolog Massignon da Ebu-l Hattab'ı İsmail'in manevi babası olarak kabul eder.[27] Bunların yanı sıra İsmailiye fıkıhçısı Hâkim Numan (283-363 h.k), Ebu-l Hattab'ı İsmailiye Fırkasının şekillenmesinde hiçbir rol oynamadığını ve İmam Sadık'ın (a.s) lanetini almış bir bidat ehli olarak kabul etmiştir.[28]

Mansur Abbasi İle İletişim

Üçüncü kamerî asır tarihçisi Muhammed bin Cerir Taberi alıntı yapmiştir: 140 h.k yılında Mansur Abbasi hac için Mekke'ye gittiğinde, Abdullah'ın oğulları Muhammed Nafs Zekiyye ve İbrahim gibi bir dizi Alevi ve bir grup Horasanlilar da Mekke'de toplandı. Bazıları Mansur'a suikast düzenlemeye karar verdi, ancak Muhammed karşı çıktı. İsmail bu kararı Mansur'a bildirdi ve O, Abdullah'ı tutuklayarak çocuklarını ondan istedi, ancak Abdullah bunu reddetti ve hapsedildi ve malları satıldı.[29]

İsmail'in İmameti İddiası

İmamiye’nin Görüşü

İmamiye alimleri İsmail'in imameti hakkında herhangi bir metnin varlığını kabul etmemişlerdir ve İsmail'in imametini reddeden rivayetleri de ayrıca nakletmişlerdir.[30] Rivayetler arasında Levh hadisi[31] ve Câbir hadisi[32] de bulunmaktadır ve bu hadislerde on iki imam tanıtılmıştır. Söz konusu bu rivayetlere göre Peygamber (s.a.a), İmametin Cafer bin Muhammed'de sonra İsmail’e değil, oğlu Musa’ya geçtiğini belirtmiştir. Ayrıca İmam Sadık (a.s), Musa bin Cafer'in imametini yakın arkadaşlarına çeşitli vesilelerle bildirmiştir. El-Kafi,[33] El-İrşad,[34] İ’lamü-l Veri[35] ve Biharü-l Envar[36] kitaplarının her birinde Musa bin Cafer'in (a.s) İmameti'nin metinleri hakkında bir bölüm bulunmaktadır. Bu rivayetlerin adet sayıları sırasıyla 16, 46, 12 ve 14 adettir.[37]

Ölümü İfşa Etmek

Zurare bin A'yun'den gelen bir rivayete göre, İsmail'in vefatından sonra ve defnedilmesinden önce, İmam Sadık (a.s.) oğlunun ölümü hakkında otuz kadar yakın arkadaşını şahit tuttu.[38] gusülunu, kefenini, cenazesini teşyi etmeki ve definini de açık olarak yapdı[39] ve onun adına hac yapılmasını emretti.[40] İmamın bunları yapmaktaki maksadı, İsmail'in imametine olan inancı ortadan kaldırmaktı, Çünkü bazılarına göre, İmam Sadık'tan sonra İsmail, İmam'dı.[41] Ancak bazı İsmailiyeye göre İsmail ölmemişti ve ölüm taklidi yapmanın amacı da insanları kandırmak, onun ve çevresindekilerin hayatını kurtarmaktı.[42]

İsmailiye’nin Görüşü

Ana madde: İsmailiyye

İsmailiye Fırkası, İsmail veya oğulları veya torunu Muhammed bin İsmail'in İmam Sadık'tan (a.s) sonra imam olduğuna inanan bir mezhepleridir.[43] İsmailiye Fırkasının Mübarekiye ve Kıramete mezheplerine göre, Cafer bin Muhammed'den sonraki İmam, Muhammed bin İsmail'dir. Çünkü İsmail, İmam Sadık'ın (a.s) halefidir ve babası hayattayken vefat ettiği için de İmam Sadık (a.s) imameti İsmail’in oğlu Muhammed’e vermiştir. Onlara göre İmam Hasan (a.s) ile İmam Hüseyin’in (a.s) imametinden sonra imametin kardeşten kardeşe geçmesi caiz değildir.[44] Sa'd bin Abdullah Eş'ari de bu inancı saf İsmailiye Fırkasına veya Hattabiyye’ye bağlamıştır.[45] Ayrıca İsmailiye Fırkasından bazı kimseler İsmail bin Cafer'in ölmediğine ve vaat edilen Mehdi olduğuna inanırlar.[46] Ancak İsmailiye kaynaklarında ve Hâkim Numan'ın eserlerinde İsmailiye imameti hakkında kesin bir rivayet yoktur.[47] Bununla birlikte bir İsmailiye mensubu olan Cafer bin Mansur el-Yemen, üçüncü yüzyılın sonlarında ve dördüncü yüzyılın başlarında İsmail’in İmamlığı hakkında ravilerin silsilesini belirtmeden çeşitli hadisler toplamıştır.[48] Bazı kaynaklarda da Fatımiler’in halifelerinin İsmail yerine önce kardeşi Abdullah Efteh'i imam olarak kabullendikleri ve daha sonra bundan yüz çevirerek İsmail'in liderliğini önerdikleri belirtilmektedir.[49]

İsmail Hakkındaki Yanılgı

Bazı rivayetlere göre İsmail’in vefat zamanı hakkındaki Bedâ çıkmıştır. Bu olaylar insanlar onun babasından sonra imam olmadığını insanlar bilsinler diye gerçekleşmiştir.[50] Bir grup Şii, babası henüz hayattayken vefat edince İsmail'i İmam Sadık'tan (a.s) sonraki İmam olarak kabul ettikleri için onun İmam olmadığının ve sonraki imamın Musa bin Cafer (a.s) olduğunun bu hadiseyle kanıtlanmıştır.[51] Elbette İsmailiye kaynakları, bu Beda rivayetlerini İsmail'in imameti ile ilişkilendirmiştir.[52]

Kabr

Baki mezarlığında İsmail'in kabri

İsmail Medine yakınlarındaki Ureyz adındaki bölgede öldü ve cenazesi Baki Mezarlığına gömüldü.[53]

Fatımi halifeliği (H. Kameri 297-567) sırasında mezarı üzerine bir türbe inşa edildi.[54]

Türbesi, Baki Mezarlığı'nın dışında Baki duvarından 15 metre batısında uzakta ve İmamlarının türbelerinin hemen karşısında bulunmaktaydı.[55]

İsmail'in türbesi Şiiler tarafından özellikle de İsmailiye Fırkası tarafından ziyaret edilmektedir.[56]

İranlı hacılar Medine'ye ziyaretleri sırasında bu türbeyi sık sık ziyaret etmişlerdir ve seyahatnamelerinde İsmail’in kabrinin üzerinde bir kubbe olduğunu da yazmışlardır.[57]

Muhammed Sadık Necmi'ye (1315-1390 h.ş) göre H. Kameri 1394 yılında Baki Mezarlığının batısında inşaat çalışmaları yapılırken İsmail'in mezarının çevresi tahrip edilmiş ve cesedinin yüzyıllar sonra sağ salim bulunduğu rivayet edilmiştir.

Muhammed Sadık Necmi'ye (1315-1390 h.ş) göre H. Kameri 1394 yılında Baki Mezarlığının batısında inşaat çalışmaları yapılırken İsmail'in mezarının çevresi tahrip edilmiş ve cesedinin yüzyıllar sonra sağ salim bulunduğu rivayet edilmiştir.

İsmail'in cenazesi Baki Mezarlığında defnedilmiş ve yeri Hurre şehitlerinin doğu tarafında Halime Saadiye'nin mezarına 10 metre uzaklıkta bulunuyor.[58]

Kaynakça

  1. ↑ Şeyh Mofid, Al-Irshad, 1413 h.k, cilt 2, s.209.
  2. ↑ Taberi, Dalai al-Imame, 1403 h.k, s.303.
  3. ↑ Tabarsi, İ’lamü-l Veri, 1417 h.k, cilt 2, s.6.
  4. ↑ Abu Hatem Razi, Al-Zina, s. 288, aktaran Habibi Mazaheri, "Ismail Ibn Cafer", s. 648.
  5. ↑ Habibi Mazaheri, Büyük İslam Ansiklopedisi, cilt.8, s.648.
  6. ↑ Omri, el-Mecdi, 1409 h.k, cilt 1, sayfa 100.
  7. ↑ Taberi, Tarikh al-Umam ve al-Muluk, 1387 h.k, c.7, s.524.
  8. ↑ Zarkali, Al-Alam, 1980, cilt 1, sayfa 311.
  9. ↑ Sobhani, İslami İnançlar ve Dinler Kültürü, cilt.7, s.296.
  10. ↑ Fahr Razi, Al-Şacara al-Mubarakah, 1409 h.k, s.101.
  11. ↑ Fahr Razi, Al-Şacara al-Mubarakah, 1409 h.k, s.101.
  12. ↑ Fahr Razi, Al-Şacara al-Mubarakah, 1409 h.k, s.103.
  13. ↑ Buhari, Sir Al-Silsilah Al-Alaviyya, 1413 h.k, s.36.
  14. ↑ Hamvi, Mojam al-Beldan, 1995, cilt 2, sayfa 469.
  15. ↑ Hamvi, Mojam al-Beldan, 1995, cilt 5, sayfa 142.
  16. ↑ Alevi, el-Mecdi, 1409 h.k, s.103.
  17. ↑ Dhahabi, Tarikh al-Islam, 1410 h.k, cilt 20, s.37.
  18. ↑ Dhahabi, Tarikh al-Islam, 1410 h.k, cilt 30, sayfa 309.
  19. ↑ Dhahabi, Tarikh al-Islam, 1410 h.k, cilt 12, sayfa 40.
  20. ↑ Bkz. Nuri, Khatama al-Mustadrak, 1415 h.k, cilt 4, s.485.
  21. ↑ Hoyi, Mucim Rical al-Hadith, 1410 h.k, cilt 3, s. 124-127'ye bakın.
  22. ↑ Kaşi, Rical al-Kaşi, 1409 h.k, s.245; Hoyi, Mucim Rical al-Hadis, 1410 h.k, cilt 3, sayfa 125.
  23. ↑ Örneğin, bkz. Sadouk, Kemaluddin, 1395 h.k, cilt 1, s.70.
  24. ↑ Hoyi, Mucim Rical al-Hadis, 1410 h.k, cilt 3, sayfa 127.
  25. ↑ Lewis, The Origins of Isma'ilism, s. 42, alıntı yapan Habibi Mazaheri, "Ismail bin Ja'far", cilt 9, s. 650.
  26. ↑ Habibi Mazaheri, İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, 650.
  27. ↑ Bakınız: Badavi, Kalka Şahsiyati, s. 19, aktaran: Habibi Mazaheri, Büyük İslam Ansiklopedisi, s. 649.
  28. ↑ Kazi Nu'man, Da'aim al-Islam, 1385 h.k, cilt 1, s. 49-50.
  29. ↑ Taberi, Tarikh al-Umam ve al-Muluk, 1387 h.k, c.7, s.524.
  30. ↑ Örneğin, bkz. Sadouk, Kemaluddin, 1395 h.k, cilt 1, s. 70-71.
  31. ↑ Örneğin bkz. Kuleyni, al-Kafi, 1407 h.k, s. 527-528.
  32. ↑ Tabersi, İ’lamü-l Veri, 1417 h.k, cilt 2, sayfa 182.
  33. ↑ Kuleyni, Al-Kafi, 1407 h.k, Cilt 1, sayfa 311-307.
  34. ↑ Mofid, El-İrşad, 1413 h.k, Cilt 2, s. 216-222.
  35. ↑ Tabarsi, İ’lamü-l Veri, 1417 h.k, cilt 2, s. 16-7.
  36. ↑ Meclis, Biharü-l Envar, 1403 h.k, cilt 48, s. 12-29.
  37. ↑ Bir grup yazar, İmam Kazım'ın hayatı ve zamanına dair bir makale derlemesi, 1392 h.ş, cilt 2, s. 79, 81.
  38. ↑ Nomani, Al-Ghaibah, 1397 h.k, s.328.
  39. ↑ Nomani, Al-Ghaibah, 1397 h.k, s.328.
  40. ↑ Ibnshahrashob, al-Menakib, 1379 h.k, cilt 1, sayfa 266.
  41. ↑ Bakınız Tabersi, Al-Alori Deklarasyonu, 1417 h.k, Cilt 1, sayfa 546; Ibnshahrashob, al-Menaqib, 1379 h.k, cilt 1, sayfa 266.
  42. ↑ Bkz. Shahraştani, Al-Malla ve Al-Nahl, 1364 h.ş, cilt 1, sayfa 226; Covini, Tarikh Jahangashai, 1385 h.ş, cilt 3, s.146.
  43. ↑ Bkz. Mofid, Al-Fusul Al-Mukhtarah, 1413 h.k, s.306.
  44. ↑ Bkz. Mofid, Al-Fusul Al-Mukhtarah, 1413 h.k, s.306.
  45. ↑ Eş'ari, Al-Maqalat al-Farq, 1360 h.ş, s.81.
  46. ↑ Eş'ari, al-Maqalat al-Fark, 1360 h.ş, s.79'a bakın.
  47. ↑ Habibi Mazaheri, İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, 650.
  48. ↑ Cafar bin Mansour Aliman, Saraer wa Asrar al-Natqa, 1404 h.k, s. 256.
  49. ↑ İbn Hazm, Camrah Ansab al-Arab, 1403 h.k, s.59.
  50. ↑ İbn Hazm, Camrah Ansab al-Arab, 1403 h.k, s.59.
  51. ↑ Sübhani, El-Bedaa Ali Kitap ve Sünnetin Nuru, 1392 h.ş, s.131.
  52. ↑ Cafer Mansour Aliman, Saraer va Asrar al-Natqa, 1404 h.k, s. 246-247.
  53. ↑ Alavi, el-Mecdi, 1409 h.k, s. 100-99.
  54. ↑ Mutari, El-Tafrif Bama Anset el-Hicret, 1426 h.k, s. 121.
  55. ↑ Necmi, Baki İmamlarının Türbesi Tarihi, 1380 h.ş, s. 289-290.
  56. ↑ Ayaşi, el-Medine-i Münevvere, el-Ayaşi'nin yolculuğunda, 1406 h.k, s. 175.
  57. ↑ Örneğin, Farhad Mirza Motamed al-Doulah'ın Hac seyahatnamesi, s. 158'e bakın.
  58. ↑ Necmi, Baki İmamlarının Türbesi Tarihi, 1380 h.ş, s. 300-302.

Bibliyografi

  • İbn Hazm, Ali, Camrah Ensab el-Arab, Beyrut, 1403 h.k /1983.
  • İbnşehraşub, Muhammed, Al-Manakib, Kum, Allame Yayınları, 1379 h.k.
  • İbn Anba, Ahmed, öğrencinin müdürü, Mohammad Hasan Al Talekani'nin çabalarıyla, Necef, 1380 h.k /1961.
  • Eş'ari, Saad bin Abdullah, Al-Maqalat al-Farq, İlmi ve Kültürel Yayınlar, ikinci baskı, 1360 h.ş.
  • Buhari, Sehl bin Abdallah, Sir al-Sillas al-Alaviyyah, Al-Sharif al-Razi Yayınları, 1371 h.ş /1413 h.k.
  • Balazri, Ahmed bin Yahya, CUmal Men Ansab al-Aşraf (جمل من أنساب الأشراف), araştırma: Sohail Zakkar ve Riyad al-Zarkali, Dar al-Fakr - Beyrut, 1417 h.k/ 1996.
  • Cafar bin Mansour Al-Aliman, el-Natqa'nın sırları ve sırları, Mustafa Ghalib, Beyrut, 1404 h.k./1984.
  • Bir grup yazar, İmam Kazem'in (Allah'ın selâmı üzerine olsun) hayatı ve zamanları hakkındaki konferansın makalelerinin derlemesi, Kum, ilahiyat okulları yönetim merkezi, 1392.
  • Covini, Attamalek bin Mohammad, Tarikh Jahangashai, editör: Mohammad Qazvini, Tahran, World of Books, 1385 h.ş.
  • Habibi Mazaheri, Mesud, "İsmail İbn Cafer" İslam Ansiklopedisi'nde (Cilt 8), Tahran.
  • Hamvi, Yaqut bin Abdallah, Mojam al-Beldan, Beyrut, Dar Sadir, 1995.
  • Hoyi, Seyyed Abulqasem, Majam Rizal al-Hadith, Şii Yayıncılık Merkezi, Kum, 1410 h.k./1369 h.ş.
  • Dhahabi, Muhammad bin Ahmad, Tarikh al-Islam wa Fayat al-Mashir: Yazan: Ömer Abdus Salam, Beyrut, Dar al-Kitab al-Arabi, 1410 h.k.
  • Sobhani, Jafar, Al-Badaa Ali Lighth Al-Kitab and Sunnah, Kum, Al-Imam Al-Sadiq Foundation, 1392 h.ş.
  • Şahrestani, Muhammad bin Abdul Karim, Millam wa al-Nahl, Muhammad Badran'ın araştırması, Kum, Al-Sharif al-Razi, üçüncü baskı, 1364 h.ş.
  • Sadouk, Mohammad Bin Ali, Al-Tevhid, Hashem Hosseini Tehrani, Tahran, 1398 h.ş.
  • Sadouk, Muhammad bin Ali, Kamal al-Din ve Tammam al-Neema, Ali Ekber Ghafari tarafından düzeltildi, Tahran, İslamia, ikinci baskı, 1395 h.ş.
  • Tabari, Muhammad bin Jarir, History of the Nations and Al-Muluk, Beyrut, Dar al-Trath, ikinci baskı, 1387 h.k.
  • Tabarsi, Fazl bin Hasan, Al-Wari'nin Alam Al-Hadi tarafından duyurulması, Kum, Al-Al-Bayt, 1417 h.k.
  • Alavi, Ali bin Muhammed, Al-Majdi fi Ensab al-Talbiyin, Al-Mahdavi'nin çabasıyla, Kum, Al-Necefi Okulu, 1409 h.k.
  • Ayaşi, Al-Medine al-Munawarah in al-Ayashi'nin yolculuğu, Yazan: Mohammad Mahzoun, Kuveyt, Dar al-Arqam, 1406 h.k.
  • Fahrazi, Al-Shajarah al-Mubaraka fi al-Nasaab al-Talibiyah, Ayetullah Murashi Najafi Okulu'nun tüzükleri, Kum, 1409 h.k.
  • Farhad Mirza, Farhad Mirza'nın seyahat kitabı, Gholamreza Majid Tabatabai tarafından düzenlendi, Bilimsel Basın Enstitüsü, Tahran, 1366 h.ş.
  • Kazi Noman Maghrib, Muhammad, Da'aim al-Islam, Al-Al-Bayt Institute, Qom, 1385 h.k.
  • Kaşi, Muhammad bin Umar, Rijal al-Kashi-Abhiht Marafah al-Rijal, Talkhis Muhammad bin Tusi, editör: Hassan Mostafavi, Meşhed, Meşhed Üniversitesi Yayınevi, 1409 h.k.
  • Kuleyni, Muhammad bin Yakub, Al-Kafi, editörler: Ali Ekber Ghafari ve Muhammad Akhundi, Tahran, Darul Kitab al-Islamiya, 4. baskı, 1407 h.k.
  • Meclis, Muhammed Bakır, Bihar el-Envar, Beyrut, Darahia el-Trath el-Arabi, 1403 h.k.
  • Mutari, Muhammad bin Ahmad, Al-Tafrif Bama Anast al-Hijra Man Maalem Dar al-Hijra, Süleyman Rahili tarafından yapılan araştırma, Riyaz, Darat al-Mülk Abd al-Aziz, 1426 h.k./2005.
  • Mofid, Muhammed bin Muhammed, El-Arshad fi Mafarah Hajjullah Ali el-Abad, Kum, Şeyh Mofid Kongresi, 1413 h.k.
  • Mofid, Muhammad bin Muhammad, Al-Fusul al-Muktarah, editör: Ali Mirshrifi, Kum, Şeyh Mofid Kongresi, 1413 h.k.
  • Necmi, Muhammed Sadık, Baki İmamlarının Türbesinin Tarihi, Kum, Meş'ar, 1380 h.ş.
  • Nomani, Muhammad bin Ibrahim, Al-Ghaibah, revize eden Ali Ekber Ghafari, Tahran, Sadouq Publishing, 1397 h.k.
  • Nobakhti, Hasan bin Musa, Farq al-Shia, Beyrut, Dar al-Azwa, ikinci baskı, 1404 h.k.
  • Nouri, Mirzahosein, Khatama al-Mustadrak, Kum, Al-Al-Bait, 1415 h.k.
"https://tr.wikishia.net/w/index.php?title=İsmail_İmam_Sadık%27ın_(a.s)_Oğlu&oldid=91364" sayfasından alınmıştır