Uydurma Hadis
Uydurma Hadis (Arapça: جَعْل حدیث), veya hadis uydurmak, hadis uydurup onu İslam Peygamberi'ne (s.a.a) veya masum imamlara (a.s) isnat etmektir. Uydurma Hadis, bazen bir hadisi baştan başa uydurmak şeklinde bazen de hadise bir cümle ekleyerek veya bazı lafızlarını değiştirerek yapılmıştır. Hadislerin uydurulmaya İslam Peygamberi'nin henüz hayattayken başlanmış ve yayılması ise Muaviye bin Ebu Süfyan dönemine kadar uzanmaktadır.
İmam Ali'nin (a.s) faziletlerini küçümsemek, Muaviye'nin saltanatını meşru kılmak ve diğer mezheplere karşı önyargı oluşturmak hadis uydurmanın başlıca amaçları arasında yer almıştır. Hadis uydurmak insanların Ehlibeyt'ten (a.s) mahrum bırakılması, bazı sahih hadislerin inkâr edilmesi ve sahih hadislerin elde edilmesinin zorlaşması gibi olumsuz sonuçları vardır.
Şii alimlere göre Ebu Hureyre, Ka'b el-Ahbar ve İbn-i Ebi-l Avca uydurma hadis ravilerinden başlıcalarıdır.
Hadis uydurma hakkında bazı kitaplar yazılmıştır. Bunlardan ilki İbn-i Cevzî'nin (ölümü: H. K. 597) el-Mevzuat “الموضوعات” kitabıdır. Şeyh Muhammed Taki Şuştari (ölümü: H. K. 1374) el-Ahbarü-l Dahile, Seyit Haşim Maruf el-Husna’ya ait olan el-Mevzuat fi-l Asar ve-l Ahbar “الموضوعات فی الآثار و الأخبار” eseri, ve Hayali Yüz Elli Sahabi “سید مرتضی عسکری” Seyit Mürteza Askeri (ölümü: H. Ş. 1293) bu alanda çalışmaktadır.
Kelime Manası
Uydurma Hadis (Arapça: Ca’ali Hadis, جَعْل حدیث) gerçekte rivayet olunmamış bir hadisi oluşturmaya denir. Kaynaklarda bir hadisin uydurulmasına “وَضع حدیث” "Vez-i hadis" [1], uydurma hadise ise “حدیث موضوع” "Hadis-i Mevzu-i" denilmektedir. [2] Hadisi Mevzu, kasten veya yanlışlıkla oluşturularak Peygambere (s.a.a) veya Masum İmamlara (a.s) isnat edilen hadislerdir. [3] Hadisi uydurduğuna dair râvinin itirafı, hadisin uydurulmasında ölçü olarak gösterilebilecek sahih bir hadisin olması, [4]hadisin muhtevasının akla aykırı olması, Kur'an-ı Kerim’e veya dinin zaruri olan kıstaslarına karşıtlığı [5] hadisin uydurma olmasına dair önemli işaretler olarak kabul edilmiştir.
Yöntemleri
Bir hadisin uydurulması birçok farklı şekillerde yapılmıştır: Bazen bir hadis tamamen uyduruluyor ve Hz. Peygamber (s.a.a) ile Masum İmamlara atfedilmiştir; Bazen de hadislere belirli kelimeler eklenerek yapılmış; Bazen de hadisin sözleri değiştirilerek yapılmıştır.[6]
Uydurma hadisler daha çok İman, ahlâk, tarih, tıp, faziletler ve namaz konularında gerçekleştiği söylenmektedir.[7] Abbâsîlerin ikinci halifesi Mansur Devanikî'nin Peygamberimizin (s.a.a) İmam-ı Zaman (a.s) ile ilgili bir hadisine ilâve olarak bir ibare eklemesi buna örnek olarak gösterilmektedir. Bu hadiste “Allah'ın benim ailemden, ismi benim ismim olan bir adamı göndereceğini bana bildirildi”; [8] Ancak Mansur bu hadisi, oğlu Muhammed'i bu hadisin belirttiği adam olarak tanıtmak için hadisin sonuna "ve babasının adı da benim babamın adıdır" ifadesini eklemiştir; Çünkü Mansur da tıpkı Peygamber'in babasının adı olan Abdullah ismini alarak onunla adaş olmuştur. [9]
Lafızların değişikliğine örnek olarak da bazılarının Muaviye'yi övmek için Peygamberden (s.a.a) aktardığı bir rivayetidir. Bu hadis şu şekilde belirtiliyor: Muaviye'yi minberimde konuşurken görürsen onun sözlerini kabul et; Çünkü o doğru iş yapan ve güvenilir biridir. [10] Bazıları bu hadisin aslında Muaviye'nin aleyhinde söylenmiş bir hadis olduğunu ve içinde “فاقْتُلُوه” "Faktulu" (onu öldürün) ifadesi sonradan “فاقبَلِوه” "Fakabeli" (onu kabul et) olarak değiştirilmiştir. [11]
Hadisin senet hırsızlığı (başka bir râvinin adına olan hadisin rivayetini kendi adına veya başkası adına rivayet edilmesi), râvî kitaplarında manipülasyon ya da sahte nüshaların yayınlanması da hadis sahteciliğinin diğer yöntemlerinden biri olarak değerlendirilmiştir. [12]
Tarihi
Bazı alimler, hadislerde sahteciliğin tarihinin Hz. Peygamber'in (s.a.a) hayatta olduğu zamanlara kadar uzandığına inancındadırlar. Hz. Muhammed'den (s.a.a) duymadığı bir şeyi yalan yere ona isnat edenlerin yerinin cehennem olduğuna dair bir hadis rivayet edilmiştir. [13] Bu hadis delil gösterilerek iddialarını pekiştirmişlerdir. [14] Peygamber efendimiz henüz hayatta iken onun adına yalan söyleyenlerin olduğuna dair de örnekler vardır. [15] Bir rivayete göre İmam Ali (a.s), Peygamberin zamanında hadis uydurulduğuna dair atıfta bulunulan bir rivayet de bulunmaktadır. [16]
Elbette bunun yanı sıra Haşim Maruf Hasani'ye göre bazı Sünni alimler hadislerde sahteciliğin ilk halifeler döneminde olmadığına ve İmam Ali'nin (a.s) şehadetinden sonra buna başladığına inanmakta olduğunu belirtmiştir. Bu dönemde kendi menfaatlerini koruyarak çeşitli mezhepler ortaya çıkarmak için insanlar Kur’an-ı Kerim’i ve Sünnet'i kendilerine dayanak olarak göstermişlerdir. Ancak Kur’an-ı Kerim’de veya hadislerde delil bulamazlarsa hadisi tahrif ederek veya yeni bir hadis uydurarak yollarına devam etmişlerdir. [17]
Hadislerde sahteciliğin Muaviye bin Ebi Süfyan zamanında yayıldığı söylenmektedir. [18] Hicri Kameri yedinci asırda Nehcü'l Belağa’nın müfessiri olan İbn-i Ebi-l Hadid el-Mu'tezili'ye göre Muaviye, Osman ve diğer sahabeler hakkında olumlu şeyler anlatan, İmam Ali (a.s) hakkında da olumsuz olarak uydurulan hadislerin ravilerini desteklemiştir. [19] Ayrıca Ebu Bekir bin Ebi Kahife'nin nas ile (yazılı belgeyle) Hz. Peygamber (s.a.a) yerine geçtiğine inanan Bekriye grubu, Ebu Bekir için İmam Ali'nin (a.s) faziletlerine karşı yalan yere hadis uydurmuşlardır. [20]
Sahteciliğe Karşı Alınan Önlemler
Ahmed Pakteçi'ye göre Hicri Kameri beşinci asrın sonlarında uydurma hadisler ve hadislerin durumu hakkında çeşitli eserler yazılmıştır; Bununla birlikte, Şii ricâl ilminin değerlendirmelerinde açık bir şekilde hangi hadisin uydurma olduğunun anlaşılması her ne kadar hicri kameri dördüncü yüzyıla kadar uzandığı bilinse de bu uygulamanın kullanıl örnekler İbn-i Akda [21] ve İbn-i Velid'in [22] şerhlerinde ve beşinci yüzyılda İbn-i Gazairi’de [23] de görülmüştür. Ayrıca Ahmed Pakteçi'ye göre Sünnî hadis alanında ilk defa Bağdat mezhep âlimleri hadis sahteciği değerlendirmeleri yapmışlardır. [24]
Hadis Uydurma Sebepleri ve Motivasyonu
Hadislerde sahtecilik çeşitli saiklerle yapılmıştır, bunlardan bazıları şunlardır:
- İmam Ali'nin (a.s) Faziletinin Azaltılması: Kendisine karşı aleyhinde en çok uydurma hadis bulunan ismin İmam Ali (a.s) olduğu söylenmiştir. [25] İbn-i Ebi-l Hadid Mu'tezili, Nehcü'l Belağa'nın tefsirinde, Hicri Kameri üçüncü asırda yaşamış bir Mu'tezile teoloğu olan Ebu Cafer İskafi'nin, Muaviye'nin bir grup sahabe ve tabiinden birtakım insanları görevlendirerek onlara İmam Ali'yi (a.s) kınayan hadisler uydurmalarını söylediğini aktarmıştır. [26] İbn-i Ebi-l Hadid Mu'tezili göre Muaviye, vekillerine yazdığı bir mektupta insanlardan İmam Ali'nin (a.s) faziletiyle ilgili hadis gölgede bırakılması için sahabeler ve ilk üç halifenin faziletleri hakkında rivayetler uydurmalarını istemiştir. Hatta İmam Ali (a.s) hakkında olumlu bir hadis varsa ilk halifeler ve sahabeler için de o faziletlerin benzer bir rivayet nakledilmesini istemiştir. [27]
- Hükümdarlara ve halifelere meşruiyet: Hicri Kameri on dördüncü yüzyılın Lübnanlı bir âlimi olan Haşim Maruf Hasani'ye göre Beni Ümeyye ve Beni Abbas hükümetleri soylularının fazileti hakkında hadisler uydurarak hilafetlerini Hz. Peygamber'e (s.a.a) isnat ederek yönetimlerine meşruiyet sağlamışlardır. [28] Benî Abbas'ın Peygamber (s.a.a) hakkında isnat ettiği batıl hadislerinden biri de "Hilafet, amcamın [Abbas] oğulları arasındadır" sözleridir. [29]
- Kendi mezhebine karşı koşulsuz bağlı olmak ve başka bir mezhebi reddetmek: Herhangi bir fırka veya mezhep taraftarı, görüşlerini Kur'an-ı Kerim veya Sünnet'e dayandırmışlardır ancak eğer başka bir delil bulunamazsa hadis uydurmuşlardır. [30]
Gayrimüslimlerin İslam dinini ortadan kaldırmak istemeleri ve Müslümanlar arasında tefrika çıkarmak istemeleri, [31] devrin hükümdarlarına yakınlaşma, [32] ve bir takım insanlar için faziletlerin oluşturulması [33] hadis uydurmanın diğer sebepleri arasında yer almaktadır. Bazen hadisler toplumu ıslah etme, [34] insanların Kur’an-ı Kerim’e kulak vermeleri [35] ve ilahi sevabı kazanma [36] gibi dini saiklerle uydurulmuştur. Peygamber'in (s.a.a) kendisinden sonraki yerine geçecek halifesi hususundaki farklılıklar ve mezhepçilik de hadis uydurma sebepleri olarak görülmüştür.[37]
Etkileri ve Sonuçları
Hadis sahteciliğinin sonuçlarından bazıları şunlardır:
- Sahih hadisleri elde etmenin zor olması: Hadislerin uydurulması, sahih hadisleri batıl hadislerden ayırt etmeyi zorlaştırmıştır. [38]
- Bazı sahih hadislerin inkârı: Bazı sahih hadisler sahte olduğu bahanesiyle çıkarılmıştır. Örneğin, Sünni bir alim olan ve İbn-i Teymiyye'nin de bir müridi olan İbn-i Kayyim Cevziye (Ölümü Hicri Kameri 751), İmam Ali'nin (a.s) Gadir-i Hum'daki imametinin uydurma olduğu yönünde değerlendirmiştir; [39] Her ne kadar Allame Eminiy'e göre Gadir-i Hum hadisi Şii ve Sünni kaynaklarda defalarca zikredilmiş tevatür rivayetlerdendir. [40] Ayrıca Sünnî bir âlim olan İbn-i Cevzî (ölümü H. K. 597) de tefsir kitabında İmam Ali'nin (a.s) faziletlerine dair bazı hadisleri uydurma hadis olarak nakletmiştir. [41]
- Halkın Ehlibeyt'ten mahrum bırakılması; İmamlara, onlardan nefret etmelerine neden olan hadisler bunun başlıca sebepleri arasında görülmektedir. Bu rivayetler genellikle Zeydiler, Fethiler ve Galiban gibi Şii mezhepleri tarafından uydurulmuştur. [42]
- Ricali kitapların derlenmesi: Hadis sahteciliği, râviler, hadis türleri ve uydurma hadisler hakkında kitapların yazılmasına neden olmuştur. [43] İnsanların rical ilmine ihtiyaç duymasının sebeplerinden biri de hadis uydurulması ve rivâyetlerdeki sahtecilik olarak bilinmektedir. [44]
Hadis Sahteciliği Yapan İsimler
Allame Emini, el-Gadir kitabında uydurma hadislerinden bazılarıyla birlikte yaklaşık 700 sahtekâr ravileri tanıtmıştır. Bu isimlerden bazıları 100.000'den fazla uydurma hadis ile bağlantılı olduğu belirtilmektedir. [45] el-Gadir'in bu bölümü ayrı bir başlık alarak "el-Vezza'un ve Ehadisühümü-l Mevzu’a" “الوضّاعون و احادیثهم الموضوعة” adıyla yayınlanmıştır. [46]
Hadis uyduran başlıca isimlerden bazıları şöyledir:
- Ebu Hureyre: Hadis kitaplarında onun aracılığıyla 5374'den fazla hadis rivayet edilmiştir. [47] Peygamber ile sadece üç yıl kadar birlikte vakit geçirmiştir. Bu nedenle İmam Ali (a.s), Ömer, Osman ve bilhassa da Aişe gibi bazı sahabeler onun Peygamberden rivayetlerinin bu kadar çok olmasına itiraz etmişlerdir. Aişe, Peygamber'den kendisinin bile duymadığı rivayetleri naklettiğini söylemiştir. [48]
- Ka'b el-Ahbar: Seyit Mürteza Askari'nin söylediğine göre Yahudi haberlerinin çoğu, Ehl-i Kitap’ın övülmesi ve Kudüs'ün çokça methedilmesi gibi bir çok bidat İslami kaynaklara onun aracılığıyla girmiştir. [49]
- Nuh bin Ebî Meryem Merevzi: Sûrelerin faziletleri hakkında hadisler uydurmuş ve bunun sebebi olarak insanların Kur’an-ı Kerim'den yüz çevirerek Ebû Hanife ve Mağazi bin İshak'ın fıkhına yönelmelerini delil olarak göstermiştir. [50]
- İbn-i Ebi-l Evca: Yaklaşık olarak dört bin hadis uydurduğu söylenmektedir. [51]
- Ayrıca sûrelerin faziletleri konusunda Ubey bin Ka'b'a atfedilen bazı rivayetler, bazı araştırmacılara göre uydurma rivayetlerdir. [52] El-Mevzuat kitabının yazarı İbn Cevzi'nin nakline göre bazı mutasavvıflar, müslümanları Kur'an okumaya teşvik etmek amacıyla bu rivayetleri uydurmuşlardır.[53]
Kaynakça
- ↑ Örneğin bkz. Allameh Hali, Rijal, 1402 H., s. 255.
- ↑ Örneğin Mamaqani, Miqbas al-Hidaye, 2005, cilt 1, s.292'ye bakın; Şehid Sani, Şerh Al-Bidaye fi ilim al-Diraye, Beta, Cilt 1, s. 155.
- ↑ Mamaqani, Miqbas al-Hidaye, 2005, cilt 1, s.292'ye bakın; Şehid Sani, Şerh Al-Bidaye fi ilim al-Diraye, Beta, Cilt 1, s. 155
- ↑ amaqani, Miqbas al-Hidaye, 2005, cilt 1, s.293
- ↑ Modir Şaneçi, İlmul-Hadis, 1381, s. 131-132.
- ↑ Rafii, Dersname vaz`e hadis, 1384, s. 162-166.
- ↑ Rafii, Dersname vaz`e hadis, 1384, s. 163
- ↑ Meclisi, Bihar el-Envar, H.k 1403, cilt.51, s.82.
- ↑ Rafii, Dersname vaz`e hadis, 1384, s. 165, Şüşteri, Al-Ahbarul-Dehile, 1415 H.k,s. 229
- ↑ Hatib Bağdadi, Tarihi Bağdat, Darul kutubul ilmiyye, cilt 1, sah 275
- ↑ Rafii, Dersname vaz`e hadis, 1384, s. 166, Şüşteri, Al-Ahbarul-Dehile, 1415 H.k,s. 230,231
- ↑ Rafii, Dersname vaz`e hadis, 1384, s. 16t-172
- ↑ Bkz. Buhari, Sahih el-Buhari, 1422 H.k, cilt.1, s.33.
- ↑ Ahmed Emin, Fecr el-İslam, 2012, s.231.
- ↑ Örneğin bkz. İbn Sa'd, Tabakat el-Kubra, 1410 H.k, Cilt 7, s. 44-45.
- ↑ Saduk, el-İtikadat el-İmamiyye, H.k 1414, s. 118.
- ↑ Ma'ruf Hüseyni, El-mevzuat fil asar vel Ahbar, 1407 H.k,s. 90-91.
- ↑ Rafii, Dersnameye vez`e hadis, h.ş 1384, sah 60
- ↑ Bkz. Bkz. İbn Ebi el-Hadid, Nehc el-Belağa Şerhi, 1404 H., cilt 11, s. 45.5.
- ↑ Bkz. İbn Ebi el-Hadid, Nehc el-Belağa Şerhi, 1404 H., cilt 11, s. 49.
- ↑ Allame Hilli, Rical, 1402 H.k, s. 214.
- ↑ Örneğin bkz. Necaşi, Rical, 1365, s.338; Allame Hilli, Rical, H.k 1402, s.255.
- ↑ Allame Hilli, Rical, H.k 1402, s.214
- ↑ Paketçi, Hadis, sah 260
- ↑ Amini, El-Gadir, H.k 1416, Cilt 8, s. 55-56
- ↑ İbn Ebî el-Hadid, Nehc el-Belağa Şerhi, H.k 1404, cilt.4, s.63.
- ↑ İbn Ebî el-Hadid, Nehc el-Belağa Şerhi, H.k 1404, cilt.11. s.45
- ↑ Maruf Huseyni, El-Mevzuat fil asar vel-ahbar, 1407 H.k, s.141-138.
- ↑ Maruf Huseyni, El-Mevzuat fil asar vel-ahbar, 1407 H.k, s.141
- ↑ Maruf Huseyni, El-Mevzuat fil asar vel-ahbar, 1407 H.k, s.90-91
- ↑ Marifet, Tefsir ve Mufessiran, 1379, cilt.2, s.28.
- ↑ Haşimi Hoi, Minhac el-Baraa', 1400 H.k, cilt 14, s.36.
- ↑ Bkz. İbn Hacer, Lisan el-Mizan, 1390 H.k, cilt.1, s.13.
- ↑ Haşimi Hoi, Minhac el-Baraa', 1400 H.k, cilt 14, s.36.
- ↑ Şehid Sani, el-Ra'e, 1367 H.ş, s.157
- ↑ Haşimi Hoi, Minhac el-Baraa', 1400 H.k, cilt 14, s.36.
- ↑ Ahmed Emin, Fecrul İslam, s.233
- ↑ Rafii, Dersname vez`i hadis, 1384, s.270.
- ↑ İbn Kayyim, el-Menar el-Munif, H.k 1390, s. 57.
- ↑ Amini, Al-Gadir, 1416 H.k, cilt.1, s.19.
- ↑ İbn Cevzi, el-Mevzuat, cilt 1, s.338'den itibaren.
- ↑ Maruf Hüseyni, el-Mevzuat fi el-Asar ve el-Ahbar, 1407 H.k, s. 148-151.
- ↑ Bakınız: Paketçi, "Hadis", s.260.
- ↑ Subhani, Kulliyat fi ilm er-Rijal, Muessisei Neşril İslami, s.25-26.
- ↑ Mesbah Yazdi, Amuzeşe akaid, 2007, s.305.
- ↑ الوضّاعون وأحاديثهم الموضوعة, https://lib.eshia.ir/70787/1/4
- ↑ İbn Hazm, El-cevamius siyre ve Hemsu resailu uhra, 1900, s. 275.
- ↑ İbn Kuteybe, Tevilu muhtelefil ehadis, H.k 1406, s. 41.
- ↑ Askari, Nakşe Eimme (a) der ihyeye din, 2013, cilt.1, s.484.
- ↑ Kurtubi, Al-Jamae Liahkam Al-Kur'an, 1364, cilt 1, s. 78-79.
- ↑ Belazeri, Ensab el-Eşref, 1398 H.k, cilt.4, s.96.
- ↑ İbn Salah, Ma`rifetu envai ulumil hadis, h.k 1406, s.100
- ↑ İbn Cevzi, El-Mevzuat, h.k 1388, cilt 1, s. 241
Bibliyografya
- Bin Ebi el-Hadid, Abdülhamid bin Hibatullah, Şerh Nahj el-Belaga, Muhammed Ebu'l Fazl İbrahim tarafından düzeltildi, Kum, Mektebetu Ayetullah el-Maraşi el-Necefi, H.k 1404.
- İbn Cevzi, Abd al-Rahman bin Ali, tahkik: Abd al-Rahman Muhammad bin Osman, Medine, Medine el-Nura'daki Al-Selefiyyah Okulu'ndan Muhammed Abd al-Mohsen Sahib, 1386 H.k/1966
- Bin Hacar Askalani, Ahmed Bin Ali, Lisanul-Mizan, Hindistan Al-Maraf Dairesi araştırması, Beyrut, Al-Alami Basım Vakfı, 1390 H.k/1971.
- İbn Hazm, Ali İbn Ahmed, Jameed el-Sira ve Hums Resaila Uhra, tahkik: Ehsan Abbas, Mısır, Dar al-Maarif, M. 1900.
- İbn Saad, Muhammed İbn Saad, Tabaqat al-Kubra, Muhammed Abdul Kadir Atta tarafından yapılan araştırma, Beyrut, Dar al-Kitab Al-Alamiya, 1410 H.k/1990 M
- İbn Salah, Osman bin Abdurrahman, Marifetu envai ulumil hadis, Beyrut, Dar al-Fikr al-Mevdani, 1406 H.k
- İbn Kuteybe Dineveri, Abdullah bin Müslim, Tevilu muhtelefil hadis, Beyrut, Dar al-Kitab al-Alamiya, 1406 H.k/1985 M
- İbn Kayyim Cevzi, Muhammed İbn Ebi Bekir, el-Manar el-Munif Fi Sahih ve el-Zaif, Abdul Fattah Abu Ghadeh tarafından yapılan araştırma, Al-Mubatuaat al-Islamiyya Okulu, 1390 H.k/1970 M
- Ahmad Amin, Fajr al-İslam, İslam'ın başlangıcından Emevi devletinin sonuna kadar entelektüel gelişimden bahsediyor, Kahire, Hindawi Eğitim ve Kültür Vakfı, 2012.
- Amini, Abdul Huseyin, Al-Gadir, Kum, Al-Gadir merkezi, 1416 H.k
- Buhari, Muhammed bin İsmail, Sahih el-Buhari, Muhammed Zuhair bin Nasser el-Nasser'in araştırması, Dar Tawq al-Nejat, 1422 H.k
- Belazari, Ahmed bin Yahya, Ansab el-Eşref, Abdulaziz el-Douri tarafından yapılan araştırma, Beyrut, Jamiat el-Mustareqin el-Almaniyah, 1398 H.k/1978
- Paktaçi, Ahmed, Dairetul Mearif Bezorg İslam "Hadis", Cilt 20, Tahran, 2011.
- Hatib al-Bağdadi, Ahmed bin Ali, Tarihi Bağdat-Medinetul İslam, Abdülkadir Atta'nın araştırması, Beyrut, Dar al-Katb al-Alamiya, Bita.
- Rafei Muhammadi, Nasır, Dersname elme hadis, Kum, Merkezi cahani ulume İslami, 2004.
- Subhani, Cafer, Kulliyat fi ilmi Er-Rijal, Kum, Muessisei neşre İslami, B.T.A
- Şuşteri, Muhammed Taqi, Al-Ahbar al-Dahile, telik: Ali Ekber Ğaffari, Tahran, Mektebetu Saduk, 1415 H.k
- Askari, Seyyid Murteza,Nakşe Eimme der ihyaye din, Tahran, Münir Yayıncılık Kültür Merkezi, 1382.h.ş
- Ellame Hali, Hasan bin Yusuf, Rical, Muhammed Sadık Bahr el-Ulum tarafından düzeltildi, Kum, El-Şerif el-Razi, 1402 H.k
- Kurtubi, Muhammad bin Ahmad, Al-Jamae Liahkam Al-Kur'an, Tahran, Nasser Khosrow Publications, 1364 H.k
- Mamakani, Abdullah, Miqbas al-Hidaye fi ilm al-Diraea, Qom, Delili Ma, 2005.
- Modir Şaneçi, Kazem, Elmul Hadis, Kum, Camieye muderrisin Kum , 2013.
- Misbah Yezdi, Muhammed Taki, Amuzeşe Akaid, Kum, Dar el-Sakaleyn, 1378.h.ş
- Marifet, Muhammed Hadi, Tefsir ve Mufessiran, Kum, Muessiseye ferhengiye Temhid, 1379.h.ş
- Maruf al-Hasani, Haşim, El-Mevzuat fi al-Asar wa Al-Ahbar, Beyrut, Darut taaruf lilmetbuat, 1407 h.k/1987.
- Necaşi, Ahmad bin Ali, Rical al-Nacaşi, tahkik: Musa Şubeyri Zencani, Kum, Al-Nashar al-Islami, 1365. h.ş
- Haşimi Hoi, Mirza Habibullah, Minhac al-Bara'at fi Şerhi Nehc el-Balağa, Tahran, Maktabeh al-Islamiyeh, 1400 H.k