İçeriğe atla

Taslak:Kum İlim Havzası

Bağlantı ekle
wikishia sitesinden
Kum İlim Havzası makalesi
: Kum Havzası (kurumsal yapı) ve Kum Havzası (tarihçe)
makaleleriyle bağlantılıdır.
İlim Havzalarının
Merkeziyetinin Tarihsel Seyri
İlim Havzası Merkeziyet Dönem
Kum Havzası3. ve 4. yüzyıllar
Bağdat Havzası4. ve 5. yüzyıllar
Necef Havzası5. ve 6. yüzyıllar
Hille Havzası7. ila 9. yüzyıllar
Necef Havzası10. yüzyıl
İsfahan Havzası11. ve 12. yüzyıllar
Necef Havzası13., 14. ve 15. yüzyıllar
Kum Havzası14. ve 15. yüzyıllar
İran'daki Havzalar • Irak'taki Havzalar • Lübnan'daki Havzalar
Kum’daki Feyziye Medresesi

Kum İlim Havzası veya Kum İlmiye Havzası (Farsça: حوزه علمیه قم), İslam’ın ilk asırlarında teşekkül eden Şii dünyanın iki büyük ilim havzasından biridir. Bu köklü ilmi kurum, uzun bir durgunluk döneminin ardından, 1301 h.ş (1922) yılında, tanınmış din alimi ve fakih Abdülkerim Hairi Yezdi tarafından yeniden ihya edilerek resmen faaliyete geçirilmiştir. 14. h.ş yüzyıl boyunca, özellikle de büyük Şii mercilerden Seyyid Hüseyin Tebatebayi Burucerdi’nin önderliği ve ilmi rehberliği döneminde, Kum Havzası, Şii dünyasının iki ana ilim merkezinden biri haline gelmiş ve Necef İlim Havzası ile eşdeğer bir konuma ulaşmıştır. Daha sonra, Necef’teki ilmi faaliyetlerin kısıtlanması ve oradaki bazı hocaların ve öğrencilerin Kum’a hicret etmesiyle birlikte, Kum İlim Havzası zamanla Şii dini ilimlerin merkezi, yani düşünsel ve fıkhi hareketlerin odak noktası olmuştur.

Kum Havzası’nda bugüne dek pek çok müctehid ve taklit mercii faaliyet göstermiştir. Bunlar arasında Abdülkerim Hairi Yezdi, Seyyid Muhammed Rıza Gülpaygani, Seyyid Şihabeddin Meraşi Necefi, Seyyid Ahmed Hunsari, Seyyid Kazım Şeriatmedari, Seyyid Ruhullah Humeyni, Muhammed Ali Araki, ve onlardan sonra Hüseyin Vahid Horasani, Nasır Mekarim Şirazi, Seyyid Ali Hamaney, Muhammed Taki Behcet, Hüseyin Ali Muntezeri ve Lütfullah Safi Gülpaygani gibi çağdaş önde gelen alimler bulunmaktadır. Ayrıca sadece İranlı değil, dünyanın farklı bölgelerinden gelen çok sayıda Şii alim de burada ilim tahsil etmiş veya ders vermiştir. Bunlar arasında Seyyid Musa Sadr, Murtaza Mutahhari, Seyyid Muhammed Hüseyin Tebatebayi, Seyyid Rıza Behaeddini, Muhammed Taki Felsefi, Ali Meşkini, Seyyid Cafer Murtaza Amili, Muhammed Taki Misbah Yezdi, Hasan Hasanzade Amuli, Muhammed Muhammedi Reyşehri, Abdullah Cevadi Amuli, Gulam Hüseyin İbrahim Dinani, İsa Kasım, Seyyid Sacid Ali Nakvi, Hüseyin Ensariyan, Muhsin Karaaeti ve İbrahim Zekzaki gibi isimler yer alır.

Kum Havzası’nda, Şii düşüncesinin çeşitli alanlarına dair çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Bu eserler arasında tefsir, fıkıh, kelam, tarih, felsefe ve ansiklopedik çalışmalar öne çıkmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır: el-Mizan fi Tefsiri’l Kur’an adlı derinlemesine tefsir eseri, çağdaş toplumsal yönleriyle dikkat çeken Tefsir-i Numune ve felsefi derinliğiyle tanınan Tefsir-i Teshnim; ayrıca Tahrirü’l Vesile, es-Sahih min Sireti’n Nebiyyi’l A’zam, Usulü’l Felsefe ve Reviş-i Realizm ve Camiu Ehadisi’ş Şia da bu havzada kaleme alınan temel eserler arasındadır. Havza Yılın Kitabı Sempozyumu (Hemayeş-i Ketab-i Sal-i Havze) tarafından yayımlanan bilgilere göre, 1402 h.ş (2023) yılına kadar bu sempozyuma 23 binden fazla yazılı eser gönderilmiştir. Bu rakam, Kum İlim Havzası’nın ilmi üretkenliğinin, düşünsel dinamizminin ve Şii geleneğin çağdaş dünyadaki en güçlü akademik merkezlerinden biri olduğunun açık bir göstergesidir.

Kum İlim Havzası, İran İslam Cumhuriyeti’nin ilmi ve dini eğitim sisteminde, ülke genelindeki tüm havzaların idari merkezini oluşturan İran İslami İlimler Havzaları Yönetim Merkezi’ne bağlı bir yapıdır. Bu merkezin genel siyasetleri ve eğitimle ilgili temel kararları, İslami İlimler Havzaları Yüksek Konseyi tarafından belirlenmektedir. Bu çerçevede, İran lideri, merci-i taklitler (fetva otoritesi kabul edilen büyük din alimleri) ve bazı tanınmış ulema tarafından çeşitli ilmi, eğitimsel ve araştırma kurumları da kurulmuştur. Bu kurumlar arasında Esra Enstitüsü (Müessesetü’l İsra), Eimme-i Athar Fıkıh Merkezi, İmam Humeyni Enstitüsü, Müfid Üniversitesi, Bakirü’l Ulum Üniversitesi ve İslami Bilimler ve Kültür Araştırma Merkezi gibi tanınmış kuruluşlar bulunmaktadır.

Kum havzasının siyasi alandaki etkisi ve rolü, özellikle Pehlivi dönemi boyunca daha çok dini meselelerin ve ilmi çalışmaların ilerletilmesi doğrultusunda olmuştur. Bu bağlamda, dönemin büyük mercilerinden biri olan Seyyid Hüseyin Burucerdi tarafından hükümete, resmi eğitim sistemine din eğitiminin dahil edilmesi yönünde bir teklif sunulmuştur. Burucerdi’nin vefatından sonra ise, Seyyid Muhammed Rıza Gülpayigani ve Seyyid Kazım Şeriatmedari gibi bazı alimler, yönetimle doğrudan çatışmadan kaçınmakla birlikte, Pehlivi yönetiminin politikalarına açıkça muhalif olmuşlardır. Buna karşılık, Seyyid Ruhullah Humeyni ve Seyyid Muhammed Muhakkık Damad gibi diğer bir grup alim, rejime karşı daha kararlı ve sert bir şekilde mücadele yürütmüşlerdir. Denmektedir ki, Kum havzasının alimleri, 1357 h.ş (1979) yılında İslam Devrimi’nin zaferinden sonra, büyük ölçüde İran İslam Cumhuriyeti’ni desteklemiş ve denetleyici, yürütücü ve yasama organlarında etkin roller üstlenmişlerdir.

Kum havzasındaki merci-i taklitler ve Şii alimler, yalnızca İran içinde değil, aynı zamanda ülke dışında da Şiiliği tanıtmak ve yaymak amacıyla çeşitli kurumlar tesis etmişlerdir. Bu çabaların bir parçası olarak, yabancı öğrencilerin (gayri-İran asıllı talebelerin) Kum’da öğrenim görmelerini kolaylaştırmak için özel eğitim merkezleri de kurulmuştur. Kum İlim Havzası’nın ders sistemi esas olarak Fıkıh (İslam hukuku) ve müçtehit (ictihad yetkisine sahip alim) yetiştirmeye dayanmakla birlikte, Kelam (İslami inanç esasları ilmi), Felsefe, Tefsir (Kur’an yorum bilimi), Ahlak ve Rical (hadis ravilerinin biyografik değerlendirmesi) gibi ilimler de bu kurumda okutulmaktadır. Zaman içinde Kum havzasında farklı düşünce akımları oluşmuş, bu gruplar bazı dönemlerde birbirlerine karşı entelektüel veya siyasi cepheler oluşturmuşlardır. Bu durum, örneğin İslam Fedaileri hareketiyle yaşanan tartışmalarda, Ali Şeriati’nin düşüncelerine yönelik tepkilerde, devrim sonrasında Seyyid Kazım Şeriatmedari’nin merciiyetinin tartışılması sürecinde ve Hüseyin Ali Muntazeri’nin 1376 h.ş (1997) yılındaki konuşması etrafında ortaya çıkan siyasi ihtilaflarda açıkça görülmüştür.

Kum havzasının alimleri, tarih boyunca farklı fikri ve ideolojik akımlara karşı ilmi mücadelenin öncüsü olmuşlardır. Bu bağlamda, 1330’lu h.ş (1950’li) yıllarda Ahmed Kesrevi’nin din karşıtı görüşlerine ve onun Bin Yıllık Sırlar adlı eserine karşı ilmi reddiyeler kaleme alınmıştır. 1330’lardan 1360’lara (1950’lerden 1980’lere) kadar ise havza alimleri, Bahailik, Ateizm ve Marksizm gibi ideolojik hareketlerle yoğun biçimde mücadele etmişlerdir. Ayrıca, Ehl-i Sünnet ve Vehhabilik ekollerine karşı ilmi savunular geliştirmiş; Mehdi Bazergan, Abdülkerim Suruş ve Muhammed Müctehid Şebisteri gibi dini aydınların modernist fikirlerini de eleştirel bir biçimde incelemişlerdir.

Konumu

Kum İlim Havzası, on dördüncü ve on beşinci Hicri Şemsi yüzyıllarda (20. ve 21. miladi yüzyıllar) İran’daki Şii dünyasının en önemli ve en büyük ilmi-dini merkezi olarak kabul edilir. Bu kurum, Şiilik tarihindeki eşi benzeri bulunmayan bir olgu[1] ve İran tarihi boyunca toplumun içinde oluşmuş tek sivil kurum olarak nitelenmiştir.[2] On dördüncü h.ş yüzyılda Necef havzasının karşılaştığı çeşitli siyasi ve toplumsal kısıtlamalar sonucunda, oradaki birçok alim, müderris ve talebe Kum’a göç etmiş, bu durum Kum havzasının Şiiliğin ana ilim merkezi haline gelmesine yol açmıştır. Bu dönemde Kum, müctehidler, taklit meciler, öğretim üyeleri, araştırmacılar ve yazarlar gibi farklı ilmi tabakalardan oluşan geniş bir yapıya sahip olmuştur. Ayrıca yüzlerce medrese, kütüphane, araştırma merkezi ve dini-kültürel kurumun faaliyette bulunduğu bu şehir, dini düşüncenin üretimi, eğitimi ve yayılmasının merkez noktası haline gelmiştir.[3]

Hicri Şemsi on dördüncü yüzyılda Kum havzasının kazandığı bu ilmi ve kurumsal canlılık, Şii mercii taklid otoritesinin bir bölümünün Necef’ten Kum’a taşınmasının zeminini hazırladı.[4] Bu süreçte Seyyid Hüseyin Tebatebayi Burucerdi (1340 h.ş’de vefat etmiştir), Kum’da yaşayan büyük bir Şii mercii taklid olarak yaklaşık on beş yıl boyunca dünya genelindeki bütün Şiiler için en yüksek ve neredeyse tek dini otorite kabul edilmiştir.[5]

Ayrıca ifade edilmiştir ki, Kum’daki İlim Havzası’nin Pehlevi rejimine karşı duruşu, İran’daki İslam Devriminin ve bu devrim sonucunda ortaya çıkan İran İslam Cumhuriyeti’nin oluşumunda belirleyici bir rol oynamıştır.[6] Pehlevi yönetimine karşı yürütülen dini muhalefetin en güçlü merkezi Kum olmuş, bu hareket çoğunlukla buradaki alimler ve müctehidler tarafından, özellikle de Seyyid Ruhullah Humeyni’nin öncülüğünde organize edilmiştir.[7]

Kum Havzası’nın Tanınmış Şahsiyetleri

Kum Havzası’nde yalnızca mercii taklitler değil, aynı zamanda yazarlık, hatiplik (vaizlik), tefsircilik, kelam (ilahiyat) ve benzeri alanlarda tanınmış birçok din alimi de bulunmuş ve halen de faaliyet göstermektedir.

Bilimsel Eserlerin Üretilmesi ve Yayılması

Kum İlim Havzası, çağdaş dönemde hem Şii dünyasında hem de genel olarak İslam dünyasında dini düşüncenin üretilmesi ve sistemli biçimde yayılması açısından en önemli ve en etkili merkez olarak kabul edilmektedir.[8] Bu ilim merkezi, sadece dini ilimlerin geleneksel aktarımıyla sınırlı kalmayıp, modern akademik ölçütlere dayalı bir araştırma kültürü de oluşturmuştur. Nitekim, Kum İlim Havzası’nda tez yazımı ve savunulması süreci resmi olarak zorunlu hale getirildikten sonra, 1401 h.ş yılına kadar seviye üç ve dört (üst ihtisas ve doktora düzeyi) programlarında toplam altı binden fazla akademik tez başarıyla savunulmuştur.[9] Bu durum, havzanın ilmi üretim kapasitesinin büyüklüğünü ve sistematik araştırma disiplinine dönüşümünü açık biçimde ortaya koymaktadır.

Kitap Yayıncılığı

Kum İlim Havzası’nda telif veya tahkik edilerek yayımlanan birçok bilimsel eser, hem klasik hem de çağdaş İslami düşüncenin en önemli kaynakları arasında yer almıştır. Bunların başlıcaları arasında, tefsir alanında kaleme alınan el-Mizan, Numune ve Tesnim adlı geniş kapsamlı eserler bulunmaktadır. Ayrıca hadis sahasında derlenen otuz bir ciltlik Cami‘i Ahadis'uş Şia[10] ve fıkıh alanında derinlemesine bir kaynak olan Tahrir'ul Vesile ile bu esere yazılan birçok şerh, havza ilim geleneğinin merkezi ürünlerindendir. Aynı şekilde, kırk bir ciltlik kapsamlı Fıkh'us Sadık külliyatı, Kur’an ilimleri sahasında yazılan et-Temhid dizisi[11] ve felsefe alanında kaleme alınmış Rahik-i Mahtum adlı felsefi külliyat da havzanın önemli ilmi ürünleri arasında yer almaktadır. Bunlara ek olarak, Kur’an-ı Kerim Ansiklopedisi ve es-Sahih min Sireti’n Nebiyyi’l A‘zam isimli otuz beş ciltlik eser, Hz. Muhammed’in (s.a.a) hayatına dair tarihi araştırmaların en kapsamlı örneklerinden biridir.

İkinci Pehlevi dönemi sırasında, havza kökenli bazı eserler de dönemin resmi kültür kurumları tarafından tanınmıştır. Örneğin, Seyyid Muhammed Hüseyin Tebatebayi’nin 1332 h.ş yılında yayımlanan Usul-i Felsefe ve Reviş-i Realizm adlı eseri, Nasır Mekarim Şirazi’nin 1333 h.ş yılında kaleme aldığı Feylesuf-nemaha adlı kitabı ve Mehdi Ha’iri Yezdi’nin 1347 h.ş yılında yayımladığı “Teorik Aklın Keşifleri” başlıklı eseri, o dönemde İran Kraliyet Kitap Ödülü’nü kazanmıştır.

İslam Cumhuriyeti döneminde ise Kum merkezli olarak hazırlanan birçok kitap, İran İslam Cumhuriyeti’nin “Yılın Kitabı Ödülü”ne layık görülmüştür. Bu süreçte, her yıl düzenlenen Havza Yılın Kitabı Sempozyumuna (Hemayeş-i Ketab-i Sal-i Havze) çok sayıda ilmi eser gönderilmektedir. Sempozyumun düzenleyicilerinin yayımladığı verilere göre, 1402 h.ş yılına kadar bu etkinliğe yirmi üç binden fazla yazılı eser (telif, tercüme veya tahkik) gönderilmiştir.[12] Bu veriler, havzanın sadece ilmi üretim alanında değil, yayımlama ve dağıtım organizasyonu açısından da kurumsallaşmış bir yapıya ulaştığını göstermektedir.

“Son Yüzyılda Kum İlim Havzası’nın Tefsir Alimleri” başlıklı ve 1403 h.ş yılında yayımlanan akademik makalede, beş tanınmış müfessir (Tebatebayi, Cevadi Amuli, Misbah Yezdi, Sübhani ve Mekarim Şirazi) dışında, tefsir alanında eser veren kırk iki araştırmacının daha ismi listelenmiştir.[13] Aynı şekilde, 1403 h.ş yılında yayımlanan başka bir makalede, Kur’an ilimleri sahasında faaliyet gösteren elli altı araştırmacı ve onların eserleri tanıtılmıştır.[14] Aynı makalede ayrıca, Kum İlim Havzası’nda hazırlanmış yirmi dört farklı Farsça Kur’an tercümesinden bahsedilmektedir.[15]

Dönemsel Dergilerin Yayınlanması

Kum İlim Havzası’nın geç döneminin (özellikle 1370 h.ş’den sonraki yılların) en belirgin özelliklerinden biri, dergi yayıncılığı alanında konu merkezli ve uzmanlaşmış bir yapıya yönelmesidir. Bu dönemde yayımlanan dergiler, artık genel dini meselelerle sınırlı kalmayıp, belirli alanlarda derinlemesine araştırmalar ve bilimsel tartışmalar içermeye başlamıştır.[16] 1402 yılında yapılan kapsamlı bir araştırmaya göre, yalnızca Kum’daki havza merkezli çevrelerin denetimi ve gözetimi altında yayımlanan toplam 102 dergi, 15 farklı ana konu ve akademik disiplin çerçevesinde sınıflandırılmıştır.[17]

Dijital Yayıncılık

İslami İlimler Bilgisayar Araştırmaları Merkezi (Noor Merkezi) de 1404 h.ş (2025) yılına kadar hadis, tefsir, fıkıh ve tarih gibi bütün temel dini ilim alanlarında, araştırmacıların dijital ortamda kullanabileceği 600’den fazla yazılım üretmiştir.[18] Bu yazılımlar arasında özellikle “Camiu’t Tefasir” (Tefsirlerin Bütününü İçeren Program), “Camiu’l Fıkh” (Fıkıh Kaynaklarını Toplayan Yazılım), “Camiu’l Ehadis” (Hadis Külliyatı) ve “Dirayetü’n Nur” (Hadis İlminin Analitik İncelemesini Sunan Program) gibi kapsamlı bilimsel ürünler yer almaktadır. Bu yazılımlar, hem medrese öğrencilerinin hem de bağımsız araştırmacıların klasik kaynaklara hızlı ve sistemli biçimde erişimini kolaylaştırmıştır. Ayrıca bir rapora göre, Kum İlim Havzası’nda dijital veya elektronik dergi yayınlarının hacmi 1390 h.ş’li yıllarda 4000’in üzerine çıkmıştır.[19]

Kum Havzası, Şii Merceiyetinin Merkezi

1301 h.ş (1922) yılında Kum’daki ilmi havzanın yeniden canlandırılmasından (ihyasından) sonra, Şii taklit merceiyetinin (yani dini otorite ve fetva merciinin) önemli bir bölümü bu şehirde yoğunlaşmıştır.[20] Bu dönemde İran’daki Şiilerin büyük bir kısmı ile Irak’ta ikamet eden bazı İranlılar, dönemin büyük müctehidi olan Abdülkerim Hairi’ye tabi olmuş, yani onun fetvalarına göre amel etmişlerdir.[21] Ayrıca, 1325 ile 1340 h.ş yılları arasında Burucerdi bütün Şii dünyasının tek ve genel mercii (yani en yüksek dini otoritesi) olarak kabul edilmiştir.[22]

Burucerdi’nin 1340 h.ş (1961) yılında vefatından sonra, Kum İlmi Havzası’nın önde gelen talebeleri ve alimleri arasında yer alan Seyyid Muhammed Rıza Gulpayigani, Seyyid Ahmed Hunsari, Seyyid Kazım Şeriatmedari ve Seyyid Ruhullah Humeyni gibi isimler, Kum’daki en önemli mercii konumuna yükselmişlerdir. O tarihten sonra da, Kum Havzası’nda yetişmiş birçok müctehid, Şii taklit merceiyetinin bir bölümünü sürekli olarak üstlenmiş, yani Şii toplumunun ilmi ve fıkhi rehberliği bu şehirde devam etmiştir. Özellikle 1370 ile 1373 h.ş yılları arasındaki dönemde merceiyetin büyük kısmı, her ikisi de Kum Havzası’nın yetiştirdiği alimler olan Seyyid Muhammed Rıza Gulpayigani ile Muhammed Ali Araki’nin elinde bulunmaktaydı.

Son olarak, Muhammed Ali Araki’nin vefatının ardından, – ki o, Hairi Yezdi’nin öğrencilerinden olan son mercii idi – bazı ilmi ve dini kurumlar yeni mercii adaylarını belirlemişlerdir. Bu dönemde önerilen kişilerin hepsi ya Kum’da ikamet eden ya da bu şehirde eğitim görmüş kimselerdi. Necef’te mukim olan mercii alimler dışında, bu dönemin en tanınmış ve etkili Şii taklit mercileri arasında Kum Havzası’ndan yetişen şu şahsiyetler sayılabilir:

Tarihçe

Ana madde: Kum İlim Havzası (tarihçe)

Kum İlim Havzası’nın oldukça köklü ve eski bir geçmişe sahip olduğu kabul edilmektedir. Bu geçmiş, hicri takvimin ilk yüzyıllarına, yani İslam’ın ilk dönemlerine kadar uzanmakta ve Şii alimlerin Kum şehrine göç etmesiyle başlamaktadır.[23] Bu ilim merkezi tarih boyunca farklı dönemlerden geçmiş, çeşitli iniş ve çıkışlar yaşamıştır. Dördüncü hicri yüzyıldan (yaklaşık onuncu miladi yüzyıl) sonra, Eş‘ariler’in Kum’daki nüfuzu sona erdiğinde, yedinci yüzyıla ve Moğol istilası dönemine kadar olan süreç, Kum İlim Havzası’nın ilmi faaliyetlerinde duraklama dönemi olarak değerlendirilmiştir.[24] Moğolların 621 h.k yılında gerçekleştirdiği saldırıdan sonraki dönem ise, Kum’daki ilmi merkezlerin zayıflayıp neredeyse ortadan kalktığı bir çözülme ve gerileme dönemi olarak adlandırılmıştır.[25] Bununla birlikte, Safeviler döneminin başlangıcından itibaren, yani Şiiliğin İran halkının resmi mezhebi olarak kabul edilip kökleşmesinden sonra, on üçüncü hicri şemsi yüzyılın sonlarına kadar geçen zaman dilimi, bu ilmi havzanın yeniden canlanma ve diriliş dönemi olarak nitelendirilmiştir.[26] Safeviler ve ardından gelen Kaçarlar döneminde de Kum’daki ilmi faaliyetler sınırlı ölçüde sürdürülmüş, ancak buna rağmen burada bir grup değerli alim ilimle meşgul olmaya devam etmiştir.[27] Bu dönemde Kum’da yaşamış olan en tanınmış alimlerden biri, Kaçarlar devriyle çağdaş olan Mirza-yi Kummi’dir (1150-1231 h.k).[28]

Kum İlim Havzası’ndaki en önemli medreselerden bir kısmı Hicri yedinci yüzyıldan (yaklaşık on üçüncü miladi yüzyıl) beri kurulmuş olup, günümüzde de eğitim faaliyetlerine devam etmektedir. Bu köklü medreseler arasında özellikle Rezeviyye Medresesi,[29] Feyziyye Medresesi, Darüş Şifa Medresesi[30] ve Hucetiyye Medresesi[31] sayılabilir. Bu medreseler, asırlardır Şii ilim geleneğinin sürekliliğini sağlayan merkezler olarak kabul edilmektedir.

Yeniden Kuruluş

Ana madde: Kum İlim Havzası’nın yeniden kuruluşu

Hicri Şemsi on üçüncü yüzyılın sonlarına doğru, her ne kadar Şeyh Ebü’l Kasım Kummi ve Mirza Cevad Ağa Meliki Tebrizi gibi alimler[32] Kum’daki ilim havzasında bulunuyorlarsa da, buna rağmen şehrin medreseleri düzenli ve kurumsal bir yapıya sahip değildi. Kum’da yerleşik bulunan alimlerin ısrarlı daveti ve takibi sonucunda, daha önce Erak şehrinde bir ilim havzası kurmuş olan Abdülkerim Hairi Yezdi, 1340 h.k/ 1300 h.ş yılında Kum’a geldi ve Kum’daki yeni ilim havzasını resmen ihya etti, yani yeniden faaliyete geçirdi.

Hairi’nin ve talebelerinin Kum’a gelmesiyle birlikte, diğer şehirlerden bazı alimler de Kum’a yerleşti[33]. Ayrıca, Necef’teki büyük mercilerin sürgün benzeri bir yolculuğa çıkmaları,[34] İsfahan ulemasının protesto amacıyla gerçekleştirdikleri toplu hicret,[35] Ahmed Şah Kaçar’ın iki kez yaptığı seyahat,[36] ve nihayet Rıza Şah’ın 1303 h.ş yılında Kum alimleriyle yaptığı istişareler gibi olaylar, Kum İlim Havzası’nın istikrar kazanmasına ve kalıcı bir merkez haline gelmesine zemin hazırladı.[37]

Şeyh Abdülkerim Hairi’nin 1315 h.ş yılında vefatının ardından, bu havzanın önde gelen üç büyük hocası, Kum’un üç mercisi (Merâcii Selâs) olarak tanınan dini liderler, Kum İlim Havzası’nın idaresini üstlendiler. Ancak bu dönemde, dönemin siyasi iktidarının baskıları, ayrıca dini liderlikte (yani zamet ve merceiyyet makamlarında) birliğin bulunmaması nedeniyle, havzanın genel durumu düzensiz ve istikrarsız bir hal aldı.[38] Bu şartlar altında, Kum İlim Havzası’nda eğitim gören talebe sayısı yaklaşık bin kişiden dört yüz civarına kadar düştü ve bu durum, havzanın o yıllarda yaşadığı zayıflamayı açıkça gösterdi.[39]

Ayetullah Seyyid Hüseyin Burucerdi’nin (r.a) Genel Merciiyeti ve Kum Havzası’nın Liderliği

1320 h.ş yıllarının başlarında, Kum’daki bazı büyük din alimleri ve hocalar, bu ilmi merkezdeki yönetim dağınıklığından derin bir endişe duyuyorlardı. Bu nedenle, dini ilimlerde üstün bir mertebeye sahip bulunan Seyyid Hüseyin Burucerdi’den, Burucerd şehrinden Kum’a hicret ederek oradaki dini eğitim merkezinin yani Kum Havzası’nın yönetimini ve liderliğini (zametini) üstlenmesini rica ettiler. Burucerdi, Muharrem 1364 h.k/ Azer 1323 h.ş (Kasım 1944) ayında Kum’a yerleşti.[40] Burucerdi’nin merkezi ve disiplinli idaresi sayesinde, Kum Havzası’nın talebe sayısında dikkate değer bir artış gözlendi. Nitekim bu ilmi merkezde öğrenci sayısı 1326 h.ş yılında iki bini aşkın iken,[41] 1340’lı h.ş yıllarda bu sayı 8.700’e kadar yükseldi.[42] Bu artış, onun yönetimindeki düzenin ve ilmi faaliyetlerin ne kadar verimli bir hale geldiğini açıkça göstermekteydi.

Burucerdi’nin ömrünün sonlarına doğru, Kum Havzası’nda fıkıh ve usul dışı ders veren hocaların sayısı oldukça artmıştı. Özellikle, Abdülkerim Hairi’nin önde gelen talebelerinden bir kısmı kendi bağımsız ders halkalarını kurmuşlardı. Bunlar arasında Araki, Gülpayigani, Seyyid Muhammed Damad, Humeyni, Şeriatmedari ve Meraşi Necefi gibi seçkin alimler bulunuyordu.[43] Bu gelişmeler sonucunda Kum Havzası, o dönemin en itibarlı ilmi merkezlerinden biri olan Necef İlim Havzası ile aynı düzeyde bir ilmi ağırlığa ve saygınlığa ulaştı.[44]

Burucerdi’nin 1340 h.ş yılının Ferverdin (Mart 1961) ayında vefatından sonra, Kum İlim Havzası’nın idaresi bu merkezin dört büyük hocasına, yani Humeyni, Gülpayigani, Şeriatmedari ve Meraşi Necefi’ye tevdi edildi. Ancak İmam Humeyni’nin 1343 h.ş yılında Türkiye’ye sürgün edilmesinden sonra, fiilen Kum Havzası’nın yönetimi diğer üç alim tarafından yürütülmeye devam etti.[45]

İslam Cumhuriyeti Dönemindeki Gelişmeler

İran’da İslam Cumhuriyeti sisteminin kesin biçimde yerleşmesinden sonra, Kum İlim Havzası’nın idari yapısı köklü bir değişim geçirdi. Daha önce ayrı ayrı ve dağınık biçimde, her biri farklı mercie bağlı olarak yürütülen idari birimler, zamanla tek bir merkezi yönetim altında toplandı ve bu yeni yapı “Havza Yönetim Merkezi” olarak adlandırıldı.[46] Havzanın ilk Yönetim Şurası üyeleri, 8 İsfend 1359 (yaklaşık 27 Şubat 1981) tarihinde İmam Humeyni’nin (r.a) emri ve diğer mercilerin mutabakatı ile görevlendirildi.[47] On yıl sonra, dönemin İran İslam Cumhuriyeti lideri Seyyid Ali Hamaney’nin Kum’a yaptığı ziyaretin ardından, havzanın teşkilat yapısında ikinci büyük dönüşüm yaşandı. Bu dönemde Kum İlim Havzası Yüksek Şurası (Şura-yı Ali-yi Havzay-ı İlmiyye-yi Kum) kuruldu ve Muhammed Mü’min Kumi havzanın yöneticisi olarak atandı.[48]

Alirıza A‘rafi, 1395 h.ş’den (yaklaşık 2016) itibaren İlim Havzaları’nın genel yöneticisi olarak yaptığı açıklamada, İslam Cumhuriyeti döneminde havzanın öğrenci (talebe) sayısı, hoca (müderris) kadrosu, okul sayısı, fiziki imkanları ve ilmi kapasitesi bakımından olağanüstü bir gelişme kaydettiğini belirtmiştir. Bu dönemde eğitim sistemi kademelere ayrılmış ve her aşama belirli bir uzmanlık düzeyine göre düzenlenmiştir. Farklı İslami ilim alanlarında ihtisaslaşmış bölümler tanımlanmış, hem havza bünyesinde hem de çevresinde birçok eğitim ve araştırma kurumu kurulmuştur. Bu kurumlar, araştırma ve öğretim faaliyetlerini sürekli sürdürmektedir. Ayrıca dinler ve mezhepler alanına özel ilgi gösterilmiş, çok sayıda öğrenci yabancı diller öğrenmiş ve uluslararası düzeyde dini iletişimler kurulmuştur. Havzanın çeşitli ülkelerdeki akademik merkezlerle, dini şahsiyetlerle ve halk tabanıyla ilişkileri güçlenmiş; kitap, dergi ve yazılım gibi alanlarda yapılan yayın, çeviri ve telif sayısında da kayda değer bir artış olmuştur.[49]

Bu dönemde ayrıca kadınlara yönelik ilmi havzalar da büyük ölçüde yaygınlaşmış; farklı şehirlerde çok sayıda kütüphane kurulmuş ve mevcut olanlar da genişletilmiştir. 1394 h.ş (yaklaşık 2015) yılına gelindiğinde, ülke genelinde faal olan ilmi havza sayısının yaklaşık 480 okul, aktif öğretim üyesi sayısının 7.000 kişi ve yapım aşamasındaki havza birimlerinin ise 170 olduğu açıklanmıştır.[50]

Kum İlim Havzası, idari ve teşkilat bakımından İlmi Havzalar Yönetim Merkezi’ne bağlı olarak faaliyet göstermektedir. Bu merkez, ülke genelindeki bütün ilmi havzaların yönetiminden sorumlu olan üst düzey bir kurumdur. Ayrıca yedi üyeden oluşan İlmi Havzalar Yüksek Şurası da havzaların genel politikalarının belirlenmesi görevini üstlenmiştir. Bu şura üyeleri, Kum İlmi Havzası Müderrisler Cemiyeti’nin önerisi ve taklit mercilerinin onayıyla seçilir; ardından İslam Cumhuriyeti liderine sunulur. Nihai olarak, bu üyelerin resmi tayin kararnameleri lider tarafından onaylanarak yürürlüğe girer.[51]

İslam Cumhuriyeti dönemi boyunca, İslam Cumhuriyeti liderliği, taklit mercileri, bazı havza hocaları ve devlet kurumları ya da ilmi teşkilatlar tarafından birçok ilmi ve araştırma merkezi kurulmuştur. Bu merkezlerde, Kum İlim Havzası mezunları hem klasik havza ilimleri hem de dini ilimlerle diğer beşeri bilimlerin kesişim alanlarını kapsayan disiplinlerde eğitim görmektedir.[52] Bu kurumlar arasında Uluslararası İlahi Bilimler Esra Vakfı (Esra Enstitüsü), Eimme-i At’har (a.s) Fıkıh Merkezi, İmam Humeyni Eğitim ve Araştırma Enstitüsü, Müfid Üniversitesi, Bakırü’l Ulum Üniversitesi ve İslami Bilimler ve Kültür Araştırma Enstitüsü sayılabilir.[53]

Kum İlim Havzası ve Siyaset

Hairi ve Siyasi Gerginlikler

Şeyh Abdülkerim Hairi (1238-1315 h.ş), Kum’a yerleştiği ilk yıllarda, Seyyid Ebü’l Hasan İsfahani ve Muhammed Hüseyin Naini ile birlikte, dönemin başbakanı olan Rıza Pehlevi tarafından yürütülmekte olan monarşinin cumhuriyet rejimine dönüştürülmesi[54] girişimine açıkça karşı çıktı.[55]

Hairi, on beş yıllık (1340-1355 h.k) Kum ikameti süresince, ilmi havzanın korunması ve gelişmesi için siyasi çekişmelerden özellikle uzak durdu. Öyle ki, I. Pehlevi’nin Şeyh Muhammed Taki Bafki’ye Kum’da saldırıda bulunması hadisesinde bile açık bir tepki göstermedi.[56] Bunun yanında, Pehlevi rejimi dini talebelerin ilmi düzeylerini ölçmek bahanesiyle bir imtihan düzenlemek isteyince, Hairi bu girişime doğrudan karşı çıkmadı; ancak sınavların mutlaka Kum’da yapılmasını ve bizzat kendisinin bu süreci denetlemesini talep etti.[57] Bununla birlikte, örtünmenin zorla kaldırılması (kaşf-i hicab) ve kıyafetlerin tek biçim haline getirilmesi gibi dini hassasiyetleri doğrudan ilgilendiren olaylarda çok daha duyarlı ve kararlı davrandı. Nitekim 11 Tir 1314 h.ş tarihinde çektiği bir telgrafta, peçe ve hicabın kaldırılmasını Şii mezhebinin açık bir ihlali olarak niteledi.[58]

Burucerdi’nin Siyasi ve Sosyal Faaliyetleri

Seyyid Hüseyin Burucerdi (1254-1340 h.ş), 1323 h.ş yılından itibaren Kum İlim Havzası’nın önderi olarak, hem dini hem ilmi işleri ilerletmek amacıyla devletle irtibat halinde olan bazı aracılar tayin etmişti. Bu kimseler aracılığıyla, Muhammed Rıza Pehlevi — o dönemin hükümdarı — ve diğer yetkililere mesajlarını, eleştirilerini ve ikazlarını iletiyordu.[59] Burucerdi’nin faaliyetleri arasında, okullarda din derslerinin müfredata eklenmesi yönündeki teklifi,[60] trenlerin namaz vakitlerinde istasyonlarda durdurulması girişimi[61] ve devlet kurumlarına Bahailik mensuplarının sızmasına karşı mücadele etmek gibi konular da yer almaktaydı.[62] Ayrıca 1327 h.ş yılında (İsrail devletinin kuruluş yılı) Filistin halkına destek amacıyla bir bildiri yayımlamış, Müslümanların Filistin davasına sahip çıkmaları gerektiğini vurgulamıştı.[63]

Velayet-i Fakih ve Siyasal İslam Düşüncesi

Velayet-i fakih ve siyasal İslam düşüncesi, Şii dünyasında özellikle hicri şemsi ondördüncü yüzyılında öne çıkan en tanınmış dini-siyasi teorilerden biri olarak Seyyid Ruhullah Humeyni tarafından sistemleştirildi. Humeyni, Kum Havzası’nda yetişmiş bir müctehid ve Şeyh Abdülkerim Hairi Yezdi’nin öğrencisiydi; her ne kadar “velayet-i fakih” konusundaki derslerini Necef’te vermiş olsa da, bu düşüncenin asıl taşıyıcıları ve yayanları Kum’un alimleri ve talebeleri oldu.[64]

Kum İlim Havzası’nın En Siyasi Dönemi; Pehlevi Hükumetine Muhalefet

Kum İlim Havzası’nın tarihindeki en siyasi dönem, Pehlevi rejiminin siyasalarına ve bizzat varlık esasına karşı yürütülen mücadelenin yoğunlaştığı 1340 h.ş ile 1357 h.ş (1961-1979) yılları arası dönem olarak kabul edilir.[65] Bu dönemde Kum’daki din adamları iki ana eğilime ayrılmıştı: Bir grup, Seyyid Muhammed Rıza Gülpayigani, Seyyid Kazım Şeriatmedari ve Seyyid Şihabeddin Meraşi Necefi gibi önde gelen alimlerden oluşuyor ve Pehlevi rejimine açık biçimde muhalif olsalar da, sert ve doğrudan çatışmacı bir mücadele tarzından uzak duruyorlardı. Buna karşılık diğer grup, Seyyid Ruhullah Humeyni ve merhum Seyyid Muhammed Muhakkık Damad gibi Ayetullah Burucerdi’nin talebelerinden bir kısmını içeriyordu ve bu grup siyasi alana kararlı bir şekilde girmişti.[66]

1341 h.ş (1962) yılında, Kum’daki merci-i taklidlerin Eyalet ve Vilayet Encümenleri Kanunu’nun kabul edilmesine karşı aldıkları ortak tavır, hükumetin resmi bir telgrafla Seyyid Muhammed Rıza Gülpayigani’ye söz konusu kanunun yürürlüğe konulmayacağını bildirmesine yol açtı.[67] Aynı yıl, Kum alimleri Beyaz Devrim (İnkılâb-ı Sefid) için yapılan referanduma da karşı çıktılar.[68] 1341 h.ş (Şubat 1963)’te Muhammed Rıza Pehlevi’nin Kum’a yaptığı ziyaret sırasında, ne alimler ne de talebeler onu karşılamaya gitmişlerdi.[69] Böylece şah, halkın ve ulemanın ilgisinden yoksun biçimde şehre girdi ve yaptığı konuşmada din adamlarını eleştiren ifadeler kullandı.[70]

1342 h.ş (1963) yılının 2 Ferverdin (22 Mart 1963) günü, İmam Cafer Sadık’ın (a.s) şehadet yıldönümüne denk gelen Pehlevi güçlerinin Feyziye Medresesi’ne saldırısı Kum’daki alimler ve merciler tarafından büyük bir tepkiyle karşılandı. Aynı şekilde Seyyid Ebü’l Kasım Hoyi, Seyyid Abdullah Şirazi ve Seyyid Muhsin Hakim gibi Necef uleması da bu olayı sert bir dille kınadılar.[71] Bu olayın ardından Pehlevi hükumeti, dini ilimlerle meşgul olan talebeler için zorunlu askerlik uygulamasını başlattı.[72]

Aşura günü Seyyid Ruhullah Humeyni tarafından Feyziye Medresesi’nde yapılan sert ve açık içerikli konuşma, şahı ve İsrail’i hedef almıştı. Bu konuşma, onun 15 Hordad Ayaklanması’ndan bir gece önce tutuklanmasına neden oldu. Tutuklamaya tepki olarak halkın çeşitli kesimleri sokaklara döküldü, fakat dönemin hükumeti bu gösterileri şiddetle bastırdı. Kum ve diğer şehirlerdeki mercilerin yoğun girişimleri sonucunda İmam Humeyni, 15 Ferverdin 1343’te (4 Nisan 1964) serbest bırakılarak Kum’a döndü. Ancak aynı yıl 4 Aban (26 Ekim 1964)’da yaptığı Kapitülasyon yasasına karşı konuşma sonrasında,[73] 13 Aban 1343’te (4 Kasım 1964) yeniden tutuklanarak Türkiye’ye sürgün edildi.[74]

1349 h.ş (1970) yılında Necef’te Seyyid Muhsin Tebatebayi Hakim’in vefatının ardından, Kum’daki on iki hocanın (ilim havzası’nın öğretmeni), Seyyid Ruhullah Humeyni’nin merciiyetini vurgulayan bildirisi yayımlandı.[75] Bunu, Kum’daki yirmi beş din adamı ve öğretmenin üç yıl süreyle sürgün edilmesi izledi.[76] Feyziye Medresesi Olayı’nın yıldönümü vesilesiyle 1354 h.ş (1975) yılının Hordad ayında (yaklaşık Haziran) düzenlenen anma törenine askerlerin saldırması, çok sayıda talebenin tutuklanması, hapse atılması ve bazı öğretmenlerin sürgüne gönderilmesiyle sonuçlandı.[77] Kum havzası ayrıca, Pehlevi rejiminin Hicri Şemsi takvimini “Şahenşahi takvimi” olarak değiştirme girişimine de açıkça karşı çıktı. Bu gelişmeler, Kum İlim Havzası’ndaki diğer siyasi hareketlerden biri olarak değerlendirilmektedir.[78]

17 Dey 1356 (7 Ocak 1978) tarihinde İttilaat Gazetesinde yayımlanan ve İmam Humeyni’ye hakaret içerdiği belirtilen bir makale, Kum’daki talebelerin 19 Dey’de (9 Ocak 1978) büyük bir protesto başlatmasına sebep oldu. Bu olay sonucunda birçok talebe tutuklandı, bazıları öldürüldü ve bazı hocalar da sürgüne gönderildi.[79] Sonuç olarak, İmam Humeyni’nin liderliği altında, talebelerin ve hocaların yönlendirdiği tüm bu siyasi hareketler, İran İslam Cumhuriyeti’nin oluşumuyla neticelendi.[80]

İran İslam Cumhuriyeti Sistemi ile İş Birliği

Kum İlim Havzası, İran İslam Cumhuriyeti sistemiyle derin bir şekilde bütünleşmiştir[81] ve genel olarak tüm dini havzalar, özellikle de Kum İlmi Havzası, mevcut siyasi düzenin destekleyicileri olarak görülmektedir.[82] Pahlavi rejiminin çöküşünde din adamları ile mercii taklidlerin (taklit mercileri; yani Şii din otoriteleri) oynadığı etkin rolün yanı sıra, dönemin önde gelen bazı mercii taklidleri — örneğin Seyyid Muhammed Rıza Golpayegani ve Seyyid Şehabeddin Mer’aşi Necefi — İslam Cumhuriyeti’nin kurulması yönünde oy kullanılmasını desteklemişlerdir.[83]

İran İslam Cumhuriyeti’nin Anayasası 1358 h.ş (1979) yılında hazırlanırken, pek çok üst düzey din adamı Anayasa Uzmanlar Meclisi’nin üyesiydi.[84] İslam Cumhuriyeti’nin hukuki yapısında, yalnızca din adamlarının yürütebileceği veya din adamlarının da faal olabileceği çeşitli resmi makamlar tanımlanmıştır; örneğin Anayasa Koruma Konseyi’ndeki fakih üyelikleri,[85] Yargı Erki başkanlığı, Uzmanlar Meclisi üyelikleri, ya da cuma imamlıkları bu tür makamlardandır.[86] Daha sonra Şii mercii taklidi olan Lutfullah Safi Golpayegani, uzun yıllar boyunca Şura-ye Negahban’ın (Anayasa Koruma Konseyi) genel sekreterliğini yürütmüş ve Kum İlim Havzasının lideri ve Şii mercii taklidi olarak kabul edilen Seyyid Muhammed Rıza Golpayegani’nin görüşlerini yansıtmıştır.[87]

İran İslam Cumhuriyeti’nin siyasi ve idari yapısında da fiilen din adamlarına verilmiş veya onların etkin olduğu pek çok görev bulunmaktadır; örneğin veliyyi-i fakih’in (dini liderin) üniversitelerdeki temsilcileri, bazı devlet kurumlarındaki temsilcilikler, ya da askeri ve güvenlik kurumlarının inanç-politik bölümleri gibi alanlar. Ayrıca, din adamları cumhurbaşkanlığı, eğitim ve öğretim bakanlığı, kültür ve irşad bakanlığı, içişleri bakanlığı ve İslami Şura Meclisi (parlamento) temsilciliği gibi çeşitli yüksek görevlerde de yer almışlardır.[88] Özellikle İslam Cumhuriyeti Meclisi’nin ilk iki döneminde, temsilcilerin mutlak çoğunluğunu din adamları oluşturmuştur.[89]

Kum havzasına bağlı talebeler, İran’a karşı Irak savaşı gibi kritik dönemlerde de etkin bir varlık göstermiştir.[90] Bu dönemde, savaşta görev almak üzere 83. Bağımsız İmam Sadık (a.s) Tugayı adıyla özel bir talebe tugayı oluşturulmuştur.[91] Bununla birlikte, Kum’daki dini çevreler ve ruhaniler seçimlerde, yürüyüşlerde ve diğer toplumsal etkinliklerde de aktif biçimde yer almakta; sistemi destekleyen propagandalar yürütmekte, hutbeler ve konferanslar vermekte, ayrıca bilimsel ya da tanıtıcı içerikler üretmektedirler. Kum İlmi Havzası’nda, özellikle siyasi fıkıh[92] (İslam hukukunun yönetimle ilgili alanı) üzerine, siyasi İslam’ın savunusunu, vilayet-i fakih teorisini ve İslami yönetim konularını ele alan çok sayıda kitap ve makale yayımlanmıştır.[93]

İslam Dünyasıyla Etkileşim

Kum İlim Havzası’nın önde gelen mercileri (dini otoriteleri) ve alimleri, havzanın yeniden teşkil edilmesinden sonra İslam dünyasındaki diğer dini kurumlarla yoğun bir iletişim ve iş birliği süreci yürütmüş; farklı ülkelerde kültür merkezleri kurarak ve İslami öğretileri yaygınlaştırarak küresel ölçekte faaliyet göstermişlerdir.[94] Yine bu doğrultuda, yabancı (İran dışından gelen) öğrencilerin (talebeler) Kum İlim Havzası’na kabul edilip eğitilmeleri de planlı bir şekilde gerçekleştirilmiştir.[95]

İran Dışında Temsilcilikler

Kum İlim Havzası’nın lideri Seyyid Hüseyin Borucerdi, 1331 h.ş (1952) yılında Muhammed Taki Talikani Âl-i Ahmed’i (Celal Âl-i Ahmed’in kardeşi) Medine’deki Şiilerin başkanlığına tayin etti. Ondan sonra Seyyid Ahmed Levasani ve ardından Abdülhüseyin Fakihi Reşti bu görevi üstlendiler. Ayrıca Seyyid Zeynü’l Abidin Kaşani’yi Kuveyt’e, Muhammed Hasan Naşirü’l İslam Şuşteri’yi Zanzibar’a, Şeriat-zade İsfahani’yi Pakistan’a, Mehdi Ha’iri Yezdi’yi Amerika’ya ve Seyyid Sadrüddin Belaği’yi Avrupa’ya seyyar temsilcisi olarak gönderdi.[96] Hamburg İslam Merkezi de aynı dönemde Borucerdi’nin desteğiyle kuruldu.[97] Ayrıca Seyyid Muhammed Rıza Golpayigani 1352 h.ş (1973) yılında Londra’da Dünya İslam Cemaati’ni kurdu.[98]

Borucerdi’nin diğer uluslararası faaliyetlerinden biri, Muhammed Taki Kummi’yi Mısır’da Darü’t Takrib’in (mezhepler arası yakınlaşma merkezi) kuruluşu için desteklemeye teşvik etmesidir. Denilmektedir ki Kummi’nin çabaları sonucunda, el-Ezher Üniversitesi’nin rektörü Mahmud Şeltut 1337 h.ş (1958) yılında Şiilik mezhebini Ehl-i Sünnet’in fıkhi mezheplerine eşdeğer bir mezhep olarak resmen tanımıştır.[99] Seyyid Musa Sadr da Kum İlim Havzası’nda yetişmiş olup, 1338 h.ş (1959) yılında Borucerdi ve diğer bazı alimlerin tavsiyesiyle Lübnan’da ikamet etmeye başlamış;[100] İslam’ın uluslararası tanıtımında en parlak isimlerden biri olarak anılmıştır.[101]

İran Dışında Dini Tebliğ

Dünya Mezhepler Yakınlaşma Cemaati ile Dünya Ehlibeyt (a.s) Kurultayı Kum İlim Havzası’nın idaresinde olup, küresel çapta dini tebliğ faaliyetlerini sürdürmektedir.[102] Ayrıca Uluslararası İslam Araştırmaları Enstitüsü ve el-Murtaza Uluslararası Enstitüsü[103] ile birlikte Seyyid Mücteba Musavi Lari’nin yayınevi ve Ensariyan Neşriyatı gibi kurumlar da bu doğrultuda kurulmuştur.[104]

Ayrıca Velayet uydu kanalı, Kum’da yaşayan mercii Nasır Mekarem Şirazi tarafından desteklenmektedir.[105] Merciiyet Kanalı adlı uydu kanalı da Seyyid Sadık Şirazi’nin desteğiyle Farsça, Arapça ve İngilizce dillerinde yayın yapmaktadır.[106]

İranlı Olmayan Öğrencilerin Eğitimi

Seyyid Hüseyin Borucerdi’nin merciiyeti döneminde (1324–1340 h.ş / 1945–1961), birçok farklı ülkeden gelen öğrenciler Kum İlim Havzası’nda eğitim görmüşlerdir. 1340 ve 1350 h.ş (1961–1971) yıllarında yabancı öğrencilerin kabulü Darü’t Tebliğ el-İslami aracılığıyla gerçekleştirilmiştir.[107] İran İslam Cumhuriyeti döneminde ise bu görev “Yurtdışı Okullar Kurumu” ve “Dünya İslam Bilimleri Merkezi” tarafından üstlenilmiştir.[108] Söz konusu iki kurum 1386 h.ş (2007) yılında Camiatu’l Mustafa el-Alemiyye (El-Mustafa Uluslararası Üniversitesi) bünyesinde birleştirilmiştir.[109]

Kum İlim Havzası’nda Yaygın Olan İlimler

Ana madde: Havza Eğitim Sistemi

Kum İlim Havzası’nın ders sistemi, diğer İslam ilim merkezlerinde olduğu gibi esasen fıkıh (İslam hukuku) ilmine ve bu alanda müctehidlerin yetiştirilmesine dayanmaktadır.[110] Arap dili ve mantık gibi giriş derslerinin yanında, fıkıh, usul-i fıkıh, kelam-ı İslami (İslam akaidi ve teolojisi), İslam felsefesi ve Kur’an tefsiri dersleri okutulmaktadır. Bununla birlikte ahlak, ilmü’r rical (ravi tanıma ilmi) ve daha sınırlı ölçüde matematik ile astronomi gibi bazı uygulamalı bilimler de Kum İlim Havzası’nda geleneksel olarak öğretilmiştir.[111]

Kum Fıkıh Ekolü

Ana madde: Kum Fıkıh Ekolü

Kum’daki fıkıh ekolünün, 14. h.k yüzyıl’da (20. yüzyıl başları) Kum İlim Havzası’nın yeniden teşekkül etmesiyle ortaya çıktığı ve bu hareketin Şeyh Abdülkerim Ha’iri ile Seyyid Hüseyin Borucerdi’nin fikirleriyle başladığı, ardından onların talebeleri tarafından genişletildiği belirtilmiştir.[112] Kum Fıkıh Ekolü, Necef Fıkıh Ekolü’ne göre şu yönleriyle ayırt edilir: rivayetlerin tarihsel bağlamına, yani hadislerin hangi şartlarda ve hangi düşünsel atmosferde söylendiğine yoğun dikkat; ravilerin zihinsel ve toplumsal arka planının incelenmesi; Ehl-i Beyt (a.s)’in rivayetleriyle Ehl-i Sünnet fukahasının fetvaları arasındaki ilişkilerin araştırılması; Şii ve Sünni rivayetler arasındaki karşılaştırmalı okuma; Kur’an’a daha fazla başvuru; ameli ilkeler (Usul-i Âmeliyye) yerine doğrudan delillere yönelme ve sonuç olarak “zanni delillerin birikimi”ne (çoklu olasılık temelli çıkarım) dayanma eğilimi.[113]

Felsefe

Seyyid Muhammed Hüseyin Tebatebayi’nin Kum’da faaliyetlerine başlamasından önce, bu şehirde felsefe dersleri neredeyse unutulmuş durumdaydı.[114] Ancak Tebatebayi’nin tefsir dersleri ve Kur’an tefsirindeki özgün yöntemi, hem çok sayıda müfessirin yetişmesine hem de havzada Kur’an temelli araştırmaların yeniden canlanmasına zemin hazırladı. Onun talebeleri arasında Ali Meşkini, Nasır Mekarem Şirazi gibi tanınmış isimler ile Abdullah Cevadi Amuli, Muhammed Taki Misbah Yezdi ve Ca‘fer Subhani gibi doğrudan öğrencileri bulunur; bu kişiler daha sonra Kur’an tefsiri alanında dersler vermiş veya eserler yazmışlardır.[115]

Kum İlim Havzası’nda felsefe öğretimi büyük oranda Tebatebayi’nin öğrencileri tarafından yürütülmüştür. Bu isimlerin tamamı Molla Sadra’nın felsefi ekolüne mensuptur[116] ve “yeni Sadracı filozoflar” olarak tanınmaktadır.[117] Ayrıca, Tebatebayi’nin bu girişimiyle birlikte Batı felsefesine dair modern tartışmaların Kum İlim Havzası’na girmesi için de zemin hazırlanmıştır.[118]

Kum İlim Havzası’ndaki Düşünce Akımları

Kum İlim Havzası’nda birbirinden farklı, hatta zaman zaman karşıt yönelimler taşıyan birçok düşünce akımı (fikri cereyan) bulunmaktadır.[119] Havzadaki hocalar (profesörler) ve talebelerin (öğrenciler) teorik temelleri ile ilmi ve toplumsal yaklaşımları arasındaki farklar, zaman zaman sadece ilmi çevrelerle sınırlı kalmamış, dışa yansıyarak açık toplumsal tavır alışlara da neden olmuştur. Bu farklı tavırlar arasında, örneğin 1320 ve 1330 h.ş (1941-1951) yıllarında İslam Fedaileri adlı örgütün yöntemi ve onun lideri Nevvab Sefevi’ye yönelik destekler ve muhalefetler yer alır.[120] Ayrıca 1349 h.ş (1970) yılında yayımlanan Şehid-i Cavid adlı kitabın yarattığı tartışmalar,[121] 1350’li h.ş (1971-1980) yıllarda Ali Şeriati’nin fikirlerine yönelik farklı tepkiler,[122] 1360’lı h.ş (1981-1990) yılların başında Seyyid Kazım Şeriatmedari’nin merciliği etrafında yaşanan tartışmalar,[123] ve nihayet 1376 h.ş (1997) yılında Hüseyn Ali Muntazeri’nin yaptığı konuşma ile bu konuşmanın ardından ortaya çıkan geniş yankılar dikkat çekmiştir.[124]

Diğer taraftan, Kum İlim Havzası’nda görülen bu farklı fikir ve yaklaşımların kaynağı üzerine yapılan analizler, bir dizi temel etkeni işaret etmektedir. Bunların arasında; şeriatta içtihadın işleyiş biçimleri (yani dini hükümlerin çıkarılma yöntemleri), dini aslı bulunmayan fakat ilimsel araç olarak kullanılan modern bilgi yöntemleri ve bunların fıkıhta ne ölçüde kullanılabileceği,[125] dini yenilenme veya “dinde modernleşme” eğilimleri,[126] modern basın ve dergilerin etkisi,[127] kadın meseleleri ve toplumsal cinsiyet tartışmaları,[128] modern üniversiteler ile araştırma merkezlerinin ortaya çıkışı,[129] ve nihayet devrim (1979) ile İslam Cumhuriyeti’nin kuruluşu gibi toplumsal dönüşümler bulunmaktadır.[130]

Kum Havzası’ndaki Temel Düşünce Eğilimleri

Çağdaş Kum’daki Düşünce Akımları adlı eserinde Muhsin Tebatebayifer, Kum İlim Havzası’nda üç ana yönelimin bulunduğunu ifade etmektedir: metin-merkezci yaklaşım, içtihadi yaklaşım ve akıl-merkezli yaklaşım.[131] Araştırmacıya göre, içtihadi yönelim iki ayrı ekole ayrılır: Geleneksel içtihad ekolü ve Dinamik içtihad ekolü.[132] Metin-merkezci yaklaşım ise iki çizgide incelenmektedir: biri akılcılığa bütünüyle uzak duran, diğeri ise akılcılığa sınırlı düzeyde yer veren çizgi.[133] Son olarak akıl-merkezli yönelim de kendi içinde iki farklı anlayışa ayrılmaktadır: kelami (teolojik) akılcılık ve felsefi akılcılık.[134]

Yine yapılan başka bir araştırmada, Kum Havzası’nın yakın dönem hadis akımları; mutedil (ılımlı), hadis-merkezci (haber-merkezli), Kur’an’la yetinen (Kur’an-besende) ve Kur’an-merkezli olarak dört ana grupta sınıflandırılmıştır.[135] Bunun yanı sıra “Şii Hadis Eleştirisi” adıyla bilinen bir başka eğilimden söz edilmiştir ki bu yönelim, hadisleri senet (isnad zinciri), kaynak ve metin bakımından inceleyip değerlendiren eleştirel bir yaklaşımı temsil eder.[136]

Ayrıca Abdülvehhab Fırati, Kum İlim Havzası’ndaki düşünce akımlarını iki ana kategoriye ayırmaktadır: geleneksel (sünnetçi) ve yenilikçi (reformist) eğilimler. Fırati’ye göre geleneksel kanat da kendi içinde üç alt gruba ayrılır: saf gelenekçiler (saf biçimde klasik anlayışa bağlı olanlar), pragmatik gelenekçiler (uygulamaya ve toplumsal ihtiyaçlara uyum sağlayanlar) ve temelci gelenekçiler (geleneksel temelleri yeniden inşa etmeye çalışanlar).[137] Bu geleneksel çizginin temsilcileri olarak Fırati, Kum İslam Bilimleri Akademisi’ni — ki bu kurumun önderliğini Seyyid Muniruddin Hüseyni el-Haşimi ve Seyyid Mehdi Mirbakıri yürütmektedir — ve ayrıca İmam Humeyni Eğitim ve Araştırma Enstitüsü ile Muhammed Taki Misbah Yezdi’nin düşünce ekolünü göstermektedir.[138]

Ona göre, yenilikçi (tecdid yanlısı) akım ise iki temel yaklaşım üzerinden şekillenmektedir: birincisi Kur’an’a dönüş (yani dini anlayışı doğrudan Kur’an metinlerinden temellendirme) yaklaşımıdır ki bu yönelimin temsilcisi olarak Muhammed Sadıki Tehrani anılmaktadır;[139] ikincisi ise gelenekle eleştirel bir diyalog kurma yaklaşımıdır ki bu düşünsel hattın öncüsü Ni‘metullah Salihi Necefabadi olarak kabul edilmektedir.[140]

İlgili Araştırmalar

Resul Caferiyan, İran’daki Dini-Siyasi Akımlar ve Örgütler adlı eserinde 1320–1357 h.ş (1941–1979) yılları arasını inceleyerek Kum İlim Havzası’nda ortaya çıkan bazı fikri yönelimlere de temas etmiştir. Aynı şekilde, fıkıh ve siyaset alanında çalışan araştırmacı Abdülvehhab Fırati de şu eserlerinde Kum’daki ruhani çevrelerin fikri farklılıklarını derinlemesine ele almıştır: Ruhaniyet ve Modernleşme,[141] Ruhaniyet ve Siyaset: Meseleler ve Sonuçlar,[142] Ruhaniyet ve Modern Devlet,[143] ve Kum İlim Havzası’ndaki Siyasal Düşünce Türleri.[144]

Bunlara ek olarak, Seyyid Muhsin Tebatebayifer’in kaleme aldığı Çağdaş Kum’daki Düşünce Akımları[145] ve Havza Düşünce Akımlarının Tipolojisi ve İslam Devrimi Düşüncesiyle İlişkisi[146] adlı kitaplar; Seyyid Hasan Haşimiyanfer’in Şii Taklit Mercilerinin Siyasal Davranış Tipolojisi[147] adlı eseri; ve nihayet Seyyid Hadi Tebatebayi’nin kaleme aldığı Fakihler ve İran Devrimi[148] adlı çalışma, özellikle Kum İlim Havzası’ndaki din alimlerinin (ruhanilerin) teorik temeller, metodolojik yaklaşımlar ve ilmi eğilimler açısından ne kadar çeşitlilik gösterdiğini inceleyen önemli araştırmalar arasında yer almaktadır.

Kum İlim Havzası ve Rakip Fikri Akımlar

Tıpkı diğer ilim havzalarında olduğu gibi, dini, mezhebi ve mezhep içi farklı düşünen kimselerin fikirlerinin eleştirilmesi ve reddedilmesi yönündeki faaliyetler, Kum İlim Havzası’nda da uzun süredir devam etmektedir.[149] Kum İlim Havzası’nın farklı düşünenlere (yani dini geleneklere veya mezhep yorumlarına muhalif kişilere) karşı yürüttüğü en eski faaliyet, Ahmed Kesrevi’nin yazılarına ve ardından Ali Ekber Hükmizade tarafından kaleme alınan Bin Yıllık Sırların Esrarı adlı kitaba verilen çok sayıdaki cevaplardır.[150] Ruhullah Humeyni tarafından 1323 h.ş (1944) yılında kaleme alınan Keşfu’l Esrar adlı eser, işte bu dönemin bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır.[151]

Kum İlim Havzası’nın ilmi ve toplumsal gücünün bir kısmı 1330 h.ş (1951) ile 1360 h.ş (1981) yılları arasında Bahailik akımına karşı mücadeleye ayrılmıştır.[152] Nitekim bir olayda, Seyyid Hüseyin Burucerdi’nin emriyle ünlü hatip Felsefi, bir ay boyunca radyoda Bahailiğe karşı konuşmalar yapmıştır.[153] Ayrıca Kum’daki büyük merci alimler, fetvalar yoluyla Bahailerle her türlü ticaret ve alışverişi haram ilan etmiş; bununla birlikte, şer‘i malların (dini vergilerin) kullanılmasına izin vererek Bahailik aleyhine faaliyet gösteren Hüccetiyye Cemiyeti’ni maddi olarak desteklemişlerdir.[154]

Marksist Düşüncelerle Mücadele

Kum İlim Havzası’nda dinsizlik (ilhad) ve inançsızlık temelli düşüncelere karşı verilen mücadele, 1330'li h.ş (1951'li) yıllarında özellikle Marksizm ve Komünizm ideolojileriyle mücadele biçiminde yürütülmüştür. Kaynaklarda belirtildiğine göre, din adamları Marksizmi her türlü düşünceden, hatta liberalizm ve sekülarizmden bile daha tehlikeli görmekteydi.[155] Bu sebeple ilim havzaları, bilhassa da Kum İlim Havzası, dikkat ve enerjilerinin büyük kısmını Marksizmi eleştirmeye ve onunla mücadeleye yönlendirmiştir.[156]

Seyyid Muhammed Hüseyin Tebatebayi, Murtaza Mutahhari ve Tebatebayi’nin diğer öğrencileri, dinsiz düşünceleri eleştirme sahasında en tanınmış din alimleri arasında yer almaktadır. Tebatebayi’nin kaleme aldığı Felsefenin Esasları ve Realizm Metodu adlı esere Mutahhari tarafından eklenen ayrıntılı dipnotlar[157] ile Sözde Filozoflar adlı, Nasır Mekarim Şirazi tarafından yazılan eser, bu alanda Kum İlim Havzası’nda oluşturulmuş en tanınmış çalışmalardandır.[158] Mutahhari, Marksizmi eleştirmek amacıyla çok sayıda ders ve toplantı da düzenlemiş, bu konuşmalar daha sonraki yıllarda Marksizme Eleştirel Bir Bakış adıyla kitaplaştırılmıştır.[159] Aynı doğrultuda Muhammed Taki Misbah Yezdi’nin kaleme aldığı İdeolojik Siperlerin Korunması adlı eser de 1350'li h.ş (1971'li) yıllarında yazılmış, 1360 h.ş (1981) yılında yayımlanmıştır.[160][161]

Ehl-i Sünnet ve Vehhabilikle Karşılaşma

Diğer İslam mezheplerinin düşüncelerini eleştirel biçimde incelemek ve bu düşüncelerin tenkidini yapmak, tarih boyunca din alimlerinin temel görev alanlarından biri olmuştur. Kum İlim Havzası’nda da bu geleneğin devamı olarak, gayr-i Şii inançları ilmi biçimde eleştirmek amacıyla eğitim, araştırma ve tebliğ (dini mesajı yayma) alanlarında faaliyet gösteren pek çok kurum bulunmaktadır. Bu kurumlar tarafından yayımlanan dergiler ve kitaplar, Şii olmayan görüşlerin sistematik biçimde değerlendirilmesini ve eleştirisini konu edinmektedir.

Bu alandaki çalışmaların en büyük bölümü Ehl-i Sünnet mensuplarının inançlarının, özellikle de Selefi hareket ve Vehhabi düşünce çizgisinin eleştirisine yöneliktir. Bu çerçevede İhkak’ul Hak adlı eserin ekleriyle birlikte yeniden basılması, el-Ğadir külliyatının Ehl-i Beyt Fıkıh Enstitüsü tarafından yeni tahkikli baskısının yayımlanması, ayrıca Vehhabiliğin eleştirisine dair yüzlerce cilt kitap ve çok sayıda makalenin kaleme alınması, Kum İlim Havzası’ndaki din alimlerinin rakip mezheplerin dini görüşlerine yönelik ilmi faaliyetlerinin örnekleri arasında yer almaktadır. Bu doğrultuda, Şii mercii taklidlerinden olan Nasır Mekarim Şirazi de aynı amaçla Darü’l İ‘lam li-Medreset-i Ehl-i Beyt Enstitüsünü kurmuştur.[162]

1394 ve 1395 h.ş (2015 ve 2016) yıllarında, Kum’daki merciler (büyük dini otoriteler) tarafından Aşırı ve Tekfirci Akımlarla Mücadele Uluslararası Kongresi düzenlenmiştir.[163] 1393 h.ş (2014) yılında hazırlanan bir raporda ise, Vehhabilik eleştirisi konusunu işleyen toplam 202 tez kaydedilmiş olup, bunların bir kısmını havzanın üçüncü ve dördüncü seviye (üst düzey) ilmi tezleri oluşturmaktadır.[164]

Farklı Düşünenler ve Aydınların Eleştirisi

Ali Şeriati’nin konuşmaları ve yazıları üzerine yayımlanan eleştiriler, özellikle İslam Mektebi dergisinin 1350’li h.ş (1970’li) yıllardaki makaleleri bu tür çalışmaların örneklerindendir.[165] Ayrıca Mehdi Bazergan, Abdülkerim Suruş ve Muhammed Müctehid Şebisteri’nin düşüncelerine cevap olarak yazılmış konferans metinleri, makaleler ve kitaplar da Kum İlim Havzası alimlerinin farklı düşünce eğilimlerine karşı takındıkları ilmi tutumu göstermektedir.

Bunun yanı sıra, Kum İlim Havzası düşünürlerinin ilmi çalışmalarının bir kısmını, klasik havza yöntemlerinden farklı kabul edilen ve dolayısıyla yanlış veya sapkın (inhiraflı) olarak değerlendirilen tefsir yöntemlerinin eleştirisine ayırdıkları da ifade edilmiştir.[166]

Kaynakça

  1. ↑ Tebatebayifer, Ceryan-ha-yi Fikri-yi Havza-yi Muasır-i Kum, 1394 h.ş, s. 13.
  2. ↑ Tebatebayifer, Ceryan-ha-yi Fikri-yi Havza-yi Muasır-i Kum, 1394 h.ş, s. 7.
  3. ↑ İstadiyan-Hani ve diğerleri, “Berresi-yi Çegunegi-yi Neqşaferini-yi İlmi-yi Havza-yi İlmiyye-yi Kum der Bu‘d-i Hıfz ve Te‘ali-yi Enqılab-i İslami”, s. 135-138.
  4. ↑ Saboriyan, Tekvin-i Nehad-i Merce‘iyyet-i Taklid-i Şia, 1398 h.ş, s. 337.
  5. ↑ Algar, “BORŪJERDĪ, ḤOSAYN ṬABĀṬABĀʾĪ”.
  6. ↑ Salihi, Dugane-yi Havza-yi Necef, Havza-yi Kum, 1396 h.ş, s. 67 ve 81.
  7. ↑ Salihi, Dugane-yi Havza-yi Necef, Havza-yi Kum, 1396 h.ş, s. 81.
  8. ↑ İstadiyan-Hani ve diğerleri, “Berrisi-yi çigunegi-yi neghşaferini-yi ilmi-yi Hawza-yi ilmiyye-yi Kum der bu‘d-ı hıfz ve ta‘ali-yi enqılab-ı İslami”, s.135-138.
  9. ↑ Fermaniyan, “Yeksad sal feraz u furud...”.
  10. ↑ Ferhan al-Qasim, Tarih'ul-Hawzat'il-İlmiyye, 1393 h.ş, c.6, s.178.
  11. ↑ Baqeri, “Hejm-i asar-ı ilmi-yi esergozar-ı Hawza-yi ilmiyye-yi Kum der zemine-yi ‘ulum-i Qur’an der sadeg-i ahir”, s.99.
  12. ↑ Yirmi Beşinci Havza Kitap Yılı Sempozyumu Özel Sayısı, 1402 h.ş, s.104.
  13. ↑ Teşküri Salih, “Şahsiyyet-ha-yi Tefsiri-yi Hawza-yi ilmiyye-yi Kum der sadeg-i ahir”, s.265-290.
  14. ↑ Hüseyni Aliabad, “Danişveran-ı ‘ulum-i Qur’an-i sadeg-i ahir-ı Hawza-yi ilmiyye-yi Kum”, s.316-347.
  15. ↑ Hüseyni Aliabad, “Danişveran-ı ‘ulum-i Qur’an-i sadeg-i ahir-ı Hawza-yi ilmiyye-yi Kum”, s.347.
  16. ↑ Hüseyni Herendi, “Kum İlim Havzası ve Son Asırda Dini Yayınların (Basın Yayın Organlarının) Gelişim Süreci (2)”, s. 37.
  17. ↑ Hüseyni Herendi, “Kum İlim Havzası ve Son Asırda Dini Yayınların (Basın Yayın Organlarının) Gelişim Süreci (2)”, s. 38-49.
  18. ↑ “Noor Enstitüsü Yazılım Listesi”, İslami İlimler Bilgisayar Araştırmaları Merkezi web sitesi.
  19. ↑ Fermaniyan, “Yüz Yıllık Yükseliş ve Gerileme...”.
  20. ↑ Saburiyan, Takuin-i Nehad-i Merce’iyyet-i Taklid-i Şi‘e, 1398 h.ş, s.380.
  21. ↑ Saburiyan, Takuin-i Nehad-i Merce’iyyet-i Taklid-i Şi‘e, 1398 h.ş, s.384.
  22. ↑ Haşimiyanfer, Guneşinasi-yi Reftar-i Siyasi-yi Meraci-i Taklid-i Şi‘e, 1390 h.ş, s.103.
  23. ↑ A’rafi, Ḥavze-i ʿilmiyye..., 1395 h.ş, s. 327.
  24. ↑ Ferhan al-i Ḳasim, Tariḫu’l ḥavzatü’l ʿilmiyye, 1393 h.ş, c. 6, s. 78.
  25. ↑ Ferhan al-i Ḳasim, Tariḫu’l ḥavzatü’l ʿilmiyye, 1393 h.ş, c. 6, s. 83.
  26. ↑ Ferhan al-i Ḳasim, Tariḫu’l ḥavzatü’l ʿilmiyye, 1393 h.ş, c. 6, s. 86.
  27. ↑ Ferhan al-i Ḳasim, Tariḫu’l ḥavzatü’l ʿilmiyye, 1393 h.ş, c. 6, s. 86-108.
  28. ↑ Saferi ve Hazeri, “İran’da Kum İlmi Havzası’nın ihyası ve istikrarı”, s. 297.
  29. ↑ Zehre Kaşani, Kum İlmi Havzası’nın 1200 yıllık tarihi..., 1397 h.ş, s. 68-70.
  30. ↑ Zehre Kaşani, Kum İlmi Havzası’nın 1200 yıllık tarihi..., 1397 h.ş, s. 81-84.
  31. ↑ Zehre Kaşani, Kum İlmi Havzası’nın 1200 yıllık tarihi..., 1397 h.ş, s. 156.
  32. ↑ Reyhan Yezdi, ayine-yi Danişveran, 1372 h.ş, s. 144-145; Şerif Razi, asarü’l Hüccet..., 1332 h.ş, c.1, s.39.
  33. ↑ Aştiyani, “Mukaddime”, s.139; Rızanejad, “Mukaddime”, s.21; Ustadi, “İmam Humeyni’nin İlmi Eserleri”, s.143.
  34. ↑ Şerif Razi, asarü’l Hüccet, 1332 h.ş, c.1, s.24.
  35. ↑ Şerif Razi, asarü’l Hüccet, 1332 h.ş, c.1, s.28; Necefi, Hac aga Nurullah İsfahani’nin Siyasi Düşüncesi ve Hareket Tarihi, 1378 h.ş, s.237-300.
  36. ↑ Mekki, İran’ın Yirmi Yıllık Tarihi, 1362 h.ş, c.2, s.432; Şerif Razi, asarü’l Hüccet, 1332 h.ş, c.1, s.85.
  37. ↑ Hairi Yezdi, Dr. Mehdi Hairi Yezdi’nin Hatırat’ı, 1381 h.ş, s.118.
  38. ↑ Şirhani ve Zarec, Kum İlim Havzası’nın Gelişim Süreci..., 1384 h.ş, s.34-35; Kereci, Kum ve Merceiyyet, 1383 h.ş, s.41.
  39. ↑ İmam Humeyni, Sahife-i İmam, 1378 h.ş, c.2, s.407; c.11, s.454; Purhadi, Hatıratlar..., 1382 h.ş, s.66.
  40. ↑ Bedla, «Hüccetü’l İslam ve’l Müslimin Seyyid Hüseyin Bedla ile mülakat», s. 93-94; Şerif Razi, asarü’l Hüccet, 1332 h.ş, c. 2, s. 2.
  41. ↑ Caferiyan, Kum İlmi Havzası Tarihinden Yapraklar, 1381 h.ş, s. 31.
  42. ↑ Kum Şehri’nin Tarihi Coğrafyası, 1383 h.ş, s. 218.
  43. ↑ Şerif Razi, asarü’l Hüccet, 1332 h.ş, c. 2, s. 172-176.
  44. ↑ Vekili Kumi, Kum İlmi Havzası, 1348 h.ş, s. 19.
  45. ↑ Vekili Kumi, Kum İlmi Havzası, 1348 h.ş, s. 21, 38.
  46. ↑ Süleymaniye, Pul ta Cezire, 1397 h.ş, s. 42.
  47. ↑ İmam Humeyni, Sahife-i İmam, 1378 h.ş, c. 14, s. 60.
  48. ↑ Süleymaniye, Pul ta Cezire, 1397 h.ş, s. 43.
  49. ↑ A‘rafi, Havza-i İlmiyye..., 1395 h.ş, s. 279-281.
  50. ↑ «akherin amar-ı Tulab-ı Havza-yı İlmiyye», Tabnak sitesi.
  51. ↑ Ferati, Ruhaniyyet ve Siyaset, 1390 h.ş, s. 55.
  52. ↑ Ferati, Ruhaniyyet ve Siyaset, 1390 h.ş, s. 56-57.
  53. ↑ Ferati, Ruhaniyyet ve Siyaset, 1390 h.ş, s. 56-57.
  54. ↑ Zakeri, “Havze ve Rıza Han’ın Geçen Asrın Başındaki Cumhuriyet Gürültüsü”, s.99.
  55. ↑ Zakeri, “Havze ve Rıza Han’ın Geçen Asrın Başındaki Cumhuriyet Gürültüsü”, s.103.
  56. ↑ Şerif Razi, asarü’l Hüccet, 1322-1333 h.ş, c.1, s.35-36, 46; Mekki, İran’ın Yirmi Yıllık Tarihi, 1362 h.ş, c.4, s.287.
  57. ↑ Şerif Razi, asarü’l Hüccet, 1322-1333 h.ş, c.1, s.46; Basiretmenş, alimler ve Rıza Şah Rejimi..., 1376 h.ş, s.252.
  58. ↑ Şerif Razi, asarü’l Hüccet, 1332 h.ş, c.1, s.51; Emini, Rıza Şah’la Ulemanın Çekişmeleri, 1382 h.ş, s.347, belge 14; Basiretmenş, alimler ve Rıza Şah Rejimi..., 1376 h.ş, s.258.
  59. ↑ Hairi Yezdi, Dr. Mehdi Hairi Yezdi’nin Hatıraları, 1381 h.ş, s.47, 56, 57; Felsefi, Hucetü’l İslam Felsefi’nin Hatıraları ve Mücadeleleri, 1376 h.ş, s.187, 189.
  60. ↑ Felsefi, Hucetü’l İslam Felsefi’nin Hatıraları ve Mücadeleleri, 1376 h.ş, s.189; Manzurü’l Ecdad, Toplum ve Siyaset Sahnesinde Merciiyyet, 1379 h.ş, s.459.
  61. ↑ Manzurü’l Ecdad, Toplum ve Siyaset Sahnesinde Merciiyyet, 1379 h.ş, s.452, belge 29.
  62. ↑ Felsefi, Hucetü’l İslam Felsefi’nin Hatıraları ve Mücadeleleri, 1376 h.ş, s.190-191, 469; Sultani Tebatebayi, “ayetullah Seyyid Muhammed Bakır Sultani Tebatebayi ile Mülakat”, s.48-49.
  63. ↑ Manzurü’l Ecdad, Toplum ve Siyaset Sahnesinde Merciiyyet, 1379 h.ş, s.457, belgeler 36-38.
  64. ↑ Ustadiyan-Hani ve diğerleri, “Kum İlim Havzası’nın İslam Devrimi’nin Korunması ve Yüceltilmesindeki Rolünün İncelenmesi”, s.144.
  65. ↑ Tebatebayifer, Cereyanha-yi Fikri-yi Haze-yi Muasır-ı Kum, 1394 h.ş, s. 17.
  66. ↑ Caferiyan, Cereyanha ve Sazmanha-yi Mezhabi-Siyasi-yi İran, 1386 h.ş, s. 238-241.
  67. ↑ Asnad-i Enghelab-i İslami, 1374 h.ş, c.1, s.44.
  68. ↑ Asnad-i Enghelab-i İslami, 1374 h.ş, c.1, s.57; Ruhani, Berresi ve Tahlili ez Nehzat-i İmam Humeyni der İran, 1358 h.ş, c.1, s.230.
  69. ↑ Haşimi Refsencani, Devre-yi Mübarize, 1376 h.ş, c.1, s.133.
  70. ↑ Ruhani, Berresi ve Tahlili ez Nehzat-i İmam Humeyni der İran, 1358 h.ş, c.1, s.265.
  71. ↑ Asnad-i Enghelab-i İslami, 1374 h.ş, c.1, s.80-81, 84; Recebi, Zendegi-yi Siyasi-yi İmam Humeyni, 1377 h.ş, belge 51.
  72. ↑ Mansuri, Tarih-i Kıyam-i Panzdeh Hordad be Revayet-i Asnad, 1377–1378 h.ş, c.1, belge 15/3.
  73. ↑ İmam Humeyni, Sahife-yi İmam, 1378 h.ş, c.1, s.415; Devani, Nehzat-i Ruhaniyun-i İran, 1360 h.ş, c.4, s.324.
  74. ↑ Ruhani, Berresi ve Tahlili ez Nehzat-i İmam Humeyni der İran, 1358 h.ş, c.1, s.744.
  75. ↑ Camiʿa-yi Müderrisin-i Havze-i İlmiyye-yi Kum, c.1, s.270; Şirhani & Zareʿ, Tehavvulat-i Havze-i İlmiyye-yi Kum..., 1384 h.ş, s.37–38.
  76. ↑ Camiʿa-yi Müderrisin-i Havze-i İlmiyye-yi Kum, c.1, s.268–269.
  77. ↑ Medeni, Tarih-i Siyasi-yi Muasır-ı İran, 1361–1362 h.ş, c.2, s.222–223.
  78. ↑ Medeni, Tarih-i Siyasi-yi Muasır-ı İran, 1361–1362 h.ş, c.2, s.232–234.
  79. ↑ Camiʿa-yi Müderrisin-i Havze-i İlmiyye-yi Kum, c.1, s.464–498.
  80. ↑ Tebatebayifer, Guneşinasi-yi Cereyanha-yi Fikri-yi Havze, 1395 h.ş, s.19.
  81. ↑ Tebatebayifer, Goone-şenasi-ye cerayan-ha-ye fekri-ye hovze, 1395 h.ş, s. 15.
  82. ↑ Ferati, Ruhaniyyat ve siyaset, 1390 h.ş, s. 51.
  83. ↑ “Mercei taklidler: İslam Cumhuriyeti’ne oy vereceğiz”, Enqelab-e İslami sitesi.
  84. ↑ Piruzmand, “Rabete-ye ruhaniyyat ve devlet der cem’iyet-sazi kabl ve ba’d ez enqelab-e İslami”, s. 135.
  85. ↑ Piruzmand, “Rabete-ye ruhaniyyat ve devlet der cem’iyet-sazi kabl ve ba’d ez enqelab-e İslami”, s. 135.
  86. ↑ Piruzmand, “Rabete-ye ruhaniyyat ve devlet der cem’iyet-sazi kabl ve ba’d ez enqelab-e İslami”, s. 136–137.
  87. ↑ Haşemi Refsenjani, Be-su-ye sarnoveşt, 1386 h.ş (2007), s. 45.
  88. ↑ Piruzmand, “Rabete-ye ruhaniyyat ve devlet der cem’iyet-sazi kabl ve ba’d ez enqelab-e İslami”, s. 136–137.
  89. ↑ Piruzmand, “Rabete-ye ruhaniyyat ve devlet der cem’iyet-sazi kabl ve ba’d ez enqelab-e İslami”, s. 136.
  90. ↑ Piruzmand, “Rabete-ye ruhaniyyat ve devlet der cem’iyet-sazi kabl ve ba’d ez enqelab-e İslami”, s. 137.
  91. ↑ “83. Bağımsız İmam Cafer Sadık (a.s) Tugayı Komutanı: Tugayda 18 bin fedakarlık dosyası bulunmaktadır”, Sepahnews sitesi.
  92. ↑ al Seyyid Ğafur, “Seir-e tatavvor ve mivacehe-ye olama ba ehadis-e siyasi be’d ez baztasis-e hovze-ye ilmiyye-ye Qom”, s. 50–51.
  93. ↑ Estadiyan Hani ve diğerleri, “Barrasi-ye çegunegi-ye nakş-aferini-ye ilmi-ye hovze-ye ilmiyye-ye Qom der bo’d-e hefz ve ta’li-ye enqelab-e İslami”, s. 144.
  94. ↑ İbrahimi, “Kum İlim Havzası’nın son yüzyılda dünya dini kurumlarıyla medya temelli iletişim ve etkileşimleri”, s.110.
  95. ↑ Meşki ve Ramazani, “Kum İlim Havzası ve son yüzyılda uluslararası tebliğ”, s.16; Ferhan al-Kasım, Tarihu’l Havzat el-İlmiyye, 1393 h.ş, c.6, s.319.
  96. ↑ Şerif Razi, asaru’l Hucce, 1332 h.ş (1953–1954), c.2, s.14; Felsefi, Hatırat ve Mücahedat..., 1376 h.ş, s.203; Bedla, “Hüccetü’l İslam ve’l Müslimin Seyyid Hüseyin Bedla ile röportaj”, s.103-104; Hüseyniyan, İranda Şii İslam’ın Yirmi Yıllık Gayreti..., 1381 h.ş, s.386.
  97. ↑ Meşki ve Ramazani, “Kum İlim Havzası ve son yüzyılda uluslararası tebliğ”, s.12.
  98. ↑ Meşki ve Ramazani, “Kum İlim Havzası ve son yüzyılda uluslararası tebliğ”, s.14.
  99. ↑ Felsefi, Hatırat ve Mücahedat..., 1376 h.ş, s.179-180; Hüseyniyan, İranda Şii İslam’ın Yirmi Yıllık Gayreti..., 1381 h.ş, s.390-391.
  100. ↑ Kemaliyyan, “İmam Musa Sadr’ın Hayatından Başlıklar”, İmam Musa Sadr Kültür ve Araştırma Enstitüsü sitesi; Caʿferiyan, Şii Atlası, 1387 h.ş, s.523.
  101. ↑ Meşki ve Ramazani, “Kum İlim Havzası ve son yüzyılda uluslararası tebliğ”, s.15.
  102. ↑ İbrahimi, “Kum İlim Havzası’nın son yüzyılda dünya dini kurumlarıyla medya temelli iletişim ve etkileşimleri”, s.116.
  103. ↑ Meşki ve Ramazani, “Kum İlim Havzası ve son yüzyılda uluslararası tebliğ”, s.23.
  104. ↑ Meşki ve Ramazani, “Kum İlim Havzası ve son yüzyılda uluslararası tebliğ”, s.23-31.
  105. ↑ İbrahimi, “Kum İlim Havzası’nın son yüzyılda dünya dini kurumlarıyla medya temelli iletişim ve etkileşimleri”, s.118.
  106. ↑ “Merceʿiyyet Uydu Kanalı”, ayetullah Seyyid Sadık Şirazi’nin resmi sitesi.
  107. ↑ Meşki ve Ramazani, “Kum İlim Havzası ve son yüzyılda uluslararası tebliğ”, s.16.
  108. ↑ Ferhan al-Kasım, Tarihu’l Havzat el-İlmiyye, 1393 h.ş, c.6, s.319.
  109. ↑ Ferhan al-Kasım, Tarihu’l Havzat el-İlmiyye, 1393 h.ş, c.6, s.320.
  110. ↑ Ha’iri Şirazi, “Kum İlim Havzası’ndaki hadis eğilimlerinin akım analizi”, s.8-9.
  111. ↑ Şerif Razi, asaru’l Hucce, 1332 h.ş, c.2, s.178-188.
  112. ↑ Rahmani, “Kurucu Şeyh’in düşüncesinden bir fıkıh ekolü doğabilir mi?”, s.123-124.
  113. ↑ Uşayiri, “Kum ve Necef ekolleri arasındaki en önemli farklar”.
  114. ↑ Murtazavi Lengerudi, “ayetullah Seyyid Muhammed Hasan Murtazavi Lengerudi ile söyleşi”, s.51.
  115. ↑ İlahi, “Son yüzyılda Kum İlim Havzası’nda Kur’an tefsiri öğretim yöntemleri”, s.163.
  116. ↑ Ferahani, “Hadis merkezli yaklaşımlara geri dönecek miyiz?”.
  117. ↑ Reşad, “Neo-Sadracı felsefi söylem”, s.60.
  118. ↑ Vekili Qummi, Kum İlim Havzası, 1348 h.ş, s.67-68; Ca‘feriyan, İran’daki Dini-Siyasi Akımlar ve Kurumlar, 1386 h.ş, s.234.
  119. ↑ Ferati, Kum İlim Havzası’nın Siyasal Düşünce Türleri, 1395 h.ş, s.125; Tebatebayifer, Çağdaş Kum’daki Düşünce Akımları, 1394 h.ş, s.23.
  120. ↑ Caferiyan, İran’daki Dini-Siyasi Akımlar ve Örgütler, 1382 h.ş, s.122-126.
  121. ↑ Caferiyan, İran’daki Dini-Siyasi Akımlar ve Örgütler, 1382 h.ş, s.371.
  122. ↑ Rehnema, Bir Ütopya Arayışında Müslümanlık, 1383 h.ş, s.382; Beheşti, Dr. Şeriati: Oluş Yolunda Bir Araştırmacı, 1390 h.ş, s.116-119.
  123. ↑ “Seyyid Kazım Şeriatmedari’nin İlmi ve Siyasi Hayatına Bir Bakış”, Tarihi Belgeleri İnceleme Merkezi sitesinde.
  124. ↑ “Devrim Lideri: Kişisel hakkımdan vazgeçerim fakat halkın hakkından asla”, Remz-e Ubur sitesi.
  125. ↑ Tebatebayifer, Çağdaş Kum’daki Düşünce Akımları, 1394 h.ş, s.8.
  126. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernleşme, 1389 h.ş, s.220.
  127. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernleşme, 1389 h.ş, s.222.
  128. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernleşme, 1389 h.ş, s.226.
  129. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernleşme, 1389 h.ş, s.227.
  130. ↑ Tebatebayifer, İlim Havzasındaki Düşünce Akımları Tipolojisi, 1395 h.ş, s.42.
  131. ↑ Tebatebayifer, Çağdaş Kum’daki Düşünce Akımları, 1394 h.ş, s.43.
  132. ↑ Tebatebayifer, Çağdaş Kum’daki Düşünce Akımları, 1394 h.ş, s.61.
  133. ↑ Tebatebayifer, Çağdaş Kum’daki Düşünce Akımları, 1394 h.ş, s.92.
  134. ↑ Tebatebayifer, Çağdaş Kum’daki Düşünce Akımları, 1394 h.ş, s.135.
  135. ↑ Hairi Şirazi, “Kum İlim Havzası’ndaki Hadis Yaklaşımlarının Analizi”, s.10-14.
  136. ↑ Hairi Şirazi, “Kum İlim Havzası’ndaki Hadis Yaklaşımlarının Analizi”, s.22.
  137. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernleşme, 1389 h.ş, s.270.
  138. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernleşme, 1389 h.ş, s.376.
  139. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernleşme, 1389 h.ş, s.386.
  140. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernleşme, 1389 h.ş, s.415.
  141. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernleşme, 1389 h.ş.
  142. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Siyaset: Meseleler ve Sonuçlar, 1390 h.ş.
  143. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modern Devlet, 1400 h.ş, s.97-269.
  144. ↑ Ferati, Kum İlim Havzası’ndaki Siyasal Düşünce Türleri, 1395 h.ş.
  145. ↑ Tebatebayifer, Çağdaş Kum’daki Düşünce Akımları, 1394 h.ş.
  146. ↑ Tebatebayifer, Havza Düşünce Akımlarının Tipolojisi, 1395 h.ş.
  147. ↑ Haşimiyanfer, Şii Taklit Mercilerinin Siyasal Davranış Tipolojisi, 1390 h.ş.
  148. ↑ Tebatebayi, Fakihler ve İran Devrimi, 1395 h.ş.
  149. ↑ arafi, Kum İlim Havzası..., 2016, s.55-62.
  150. ↑ Ca‘feriyan, İran’daki Dini-Siyasi Akımlar ve Teşkilatlar, 2011, s.48-54.
  151. ↑ Ca‘feriyan, İran’daki Dini-Siyasi Akımlar ve Teşkilatlar, 2011, s.55.
  152. ↑ Muhammedi, “ayetullah Burucerdi ve İmam Humeyni’nin, İslam karşıtlığı ve Bahailerin Pehlevi yönetimindeki nüfuzuna karşı mücadelesinin tahlili”, s.71.
  153. ↑ Muhammedi, “ayetullah Burucerdi ve İmam Humeyni’nin, İslam karşıtlığı ve Bahailerin Pehlevi yönetimindeki nüfuzuna karşı mücadelesinin tahlili”, s.75.
  154. ↑ Haydari Çerati, “Son Yüzyılda Kum alimlerinin Bahailiğe Karşı Mücadelesindeki Rolü”, s.168-170.
  155. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernlik, 2010, s.141.
  156. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernlik, 2010, s.136.
  157. ↑ Ca‘feriyan, İran’daki Dini-Siyasi Akımlar ve Teşkilatlar, 2011, s.32.
  158. ↑ Ca‘feriyan, İran’daki Dini-Siyasi Akımlar ve Teşkilatlar, 2011, s.32.
  159. ↑ Ferati, Ruhaniyet ve Modernlik, 2010, s.156.
  160. ↑ Fenai Eşkuveri, “Batı Felsefesiyle Yüzleşmede Şii İlim Havzalarının Öncüleri”, s.175.
  161. ↑ “İdeolojik Siperlerin Korunması, Cilt 1”, ayetullah Misbah Yezdi’nin eserleri bilgi sitesi.
  162. ↑ İbrahimi, “Kum İlim Havzası’nın Son Asırda Dünya’daki Diğer Dini Kurumlarla Medya Temelli İletişim ve Etkileşimleri”, s.118.
  163. ↑ İbrahimi, “Kum İlim Havzası’nın Son Asırda Dünya’daki Diğer Dini Kurumlarla Medya Temelli İletişim ve Etkileşimleri”, s.118.
  164. ↑ Nasr İsfahani, “Selefilik ve Vehhabilik Eleştirisi Konulu Dini-Üniversiter Tezlerin Kataloğu”, s.160.
  165. ↑ Rehnema, Muslumani der Cüstücu-yi Nakuceabad, 1383 h.ş, s.391–392.
  166. ↑ Azimifer, “Kum İlim Havzası’nın Son Asırda Tefsir ve Kur’an İlimleri Alanındaki Sapkın Akımlarla Mücadelesi”.

Bibliyografi

  • “İlim Havzalarının Son Talebe İstatistikleri”, Tabnak sitesi, yayımlanma tarihi: 10 Şehriver 1393 h.ş (1 Eylül 2014), ziyaret tarihi: 13 Mehr 1404 h.ş (5 Ekim 2025).
  • Âştiyânî, Seyyid Celâleddin, “Mukaddime”, içinde: el-Şevâhidü’r Rubûbiyye fi’l Menâhici’s Sülûkiyye, Molla Hâdî Sebzevârî’nin hâşiyeleriyle, Tahran, 1360 h.ş.
  • Âl-i Seyyid Ğafur, Seyyid Seccâd, “Kum İlim Havzası’nın Yeniden Kuruluşundan Sonra Âlimlerin Siyasi Hadislere Yaklaşım ve Gelişim Seyri”, Hadis ve Düşünce (Hadis ve Endişe) Yarıyıllık Dergisi, sayı 34, Sonbahar ve Kış 1401 h.ş.
  • Ebrahîmî, Ârif, “Kum İlim Havzası’nın Son Yüzyılda Dünyadaki Diğer Dinî Kurumlarla Medya Temelli İletişim ve Etkileşimleri”, İlahiyat ve Sanat Yarıyıllık Dergisi, sayı 23, Bahar ve Yaz 1402 h.ş.
  • Ustâdî, Rızâ, “İmam Humeynî’nin Eserleri ve İlmî Çalışmaları”, Keyhân-ı Endişe, sayı 29, Ferverdin ve Urdîbehişt 1369 h.ş (Mart – Mayıs 1991).
  • Ustâdîyân-Hânî, Alîrizâ; Hüseyin Ercînî ve Muhammedcevâd Nurûzî, “Kum İlim Havzası’nın İslâm İnkılâbı’nın Korunması ve Yüceltilmesindeki İlmî Rolünün İncelenmesi”, İslâmî İnkılâp Araştırmaları Dergisi, sayı 44, Bahar 1402 h.ş.
  • İslâm İnkılâbı Belgeleri, c. 1, Tahran, İslâm İnkılâbı Belgeleri Merkezi, 1374 h.ş.
  • A‘râfî, Alîrizâ, İlim Havzası: Mahiyeti, Geçmişi, Bugünü ve Geleceği, der. Muhammed Âzâdî, Kum, İşrâk ve İrfan Enstitüsü, 1395 h.ş.
  • Algar, Hâmid, “BORŪJERDĪ, ḤOSAYN ṬABĀṬABĀʾĪ”, Encyclopaedia Iranica (Çevrim İçi İranika Ansiklopedisi), yayımlanma tarihi: 15 Aralık 1989 (15 Aralık 1989), ziyaret tarihi: 14 Mehr 1404 h.ş (6 Ekim 2025).
  • Elâhî, Abbâs, “Son Yüzyılda Kum İlim Havzası’nda Kur’ân Tefsiri Öğretim ve Eğitim Yöntemleri”, Kur’ân Bilimi (Kur’ânşinâht) Yarıyıllık Dergisi, sayı 32, Bahar ve Yaz 1403 h.ş.
  • İmam Humeynî, Seyyid Rûhullah, Sahîfe-i İmam, Tahran, İmam Humeynî Eserlerini Tertip ve Neşir Kurumu, 1378 h.ş.
  • Eminî, Dâvûd, Rızâ Şah ile Ruhaniyetin Çatışmaları: Rızâ Şah Döneminde Gelenekçilik ile Modernizm Arasındaki Çatışmaların Sebeplerinin İncelenmesi, Tahran, Sepâs Yay., 1382 h.ş.
  • Bâkırî, Alî Evset, “Son Yüzyılda Kum İlim Havzası’nın Kur’ân İlimleri Alanındaki Etkili İlmî Eserlerinin Hacmi”, Kur’ân Bilimi (Kur’ânşinâht) Yarıyıllık Dergisi, sayı 32, Bahar ve Yaz 1403 h.ş.
  • Bedlâ, Seyyid Hüseyn, “Hüccetü’l İslâm ve’l Müslimîn Seyyid Hüseyn Bedlâ ile Röportaj”, Havza Dergisi, yıl 8, sayı 1-2 (Ferverdin – Tîr 1370 h.ş, Mart – Haziran 1991).
  • Basîretmenş, Hamîd, Âlimler ve Rızâ Şah Rejimi: 1305–1320 h.ş. Yıllarında Ruhaniyetin Siyasal-Kültürel Faaliyetlerine Bir Bakış, Tahran, Uruç Yay., 1376 h.ş.
  • Beheştî, Seyyid Muhammed, Dr. Şeriatî: Oluşum Yolunda Bir Arayışçı, der. Şehîd Âyetullah Dr. Beheştî’nin Eserleri ve Düşünceleri Neşir Vakfı, Tahran, Rûzene Yay., 1390 h.ş.
  • “İdeolojik Siperlerin Korunması, c. 1”, Âyetullah Misbah Yezdî Eserleri Bilgi Portalı, ziyaret tarihi: 13 Mehr 1404 h.ş (5 Ekim 2025).
  • Pûrhâdî, Yedullah, Hüccetü’l İslâm ve’l Müslimîn Pûrhâdî’nin Hatıraları, der. Abdurrezzâ Ahmedî ve Ma‘sûme Hüseynî, Tahran, İslâm İnkılâbı Belgeleri Merkezi, 1382 h.ş.
  • Pîrûzmend, Alîrizâ, “İslâm İnkılâbı Öncesi ve Sonrasında Toplum İnşasında Ruhaniyet ile Devlet Arasındaki İlişki”, Ruhaniyet ve İslâm İnkılâbı, cilt 1, haz. Abdülvehhâb Ferâtî, Kum, İslâmî İlimler ve Kültür Araştırma Merkezi, 1389 h.ş.
  • Teşekkürî Sâlih, Ebûzer, “Son Yüzyılda Kum İlim Havzası’nın Tefsir Âlimleri”, Kur’ân Bilimi (Kur’ânşinâht) Yarıyıllık Dergisi, sayı 32, Bahar ve Yaz 1403 h.ş.
  • Kum İlim Havzası Müderrisler Cemiyeti: Başlangıçtan Günümüze, Seyyid Muhsin Sâlih’in nezaretinde, Tahran, İslâm İnkılâbı Belgeleri Merkezi, 1385 h.ş.
  • Ca‘feryân, Resûl, Şiî Atlası, Tahran, Silahlı Kuvvetler Coğrafya Kurumu Yay., 1387 h.ş.
  • Ca‘feryân, Resûl, Kum İlim Havzası Tarihinden Sayfalar, Tahran, İslâm İnkılâbı Belgeleri Merkezi, 1381 h.ş.
  • Ca‘feryân, Resûl, İran’daki Dinî-Siyasî Akımlar ve Teşkilatlar: Muhammed Rızâ Şah’ın İktidara Gelişinden İslâm İnkılâbı’na Kadar (1320–1357 h.ş.), Tahran, Kültür ve İslâmî Düşünce Araştırmaları Enstitüsü, 1382 h.ş.
  • Ca‘feryân, Resûl, İran’daki Dinî-Siyasî Akımlar ve Teşkilatlar: Muhammed Rızâ Şah’ın İktidara Gelişinden İslâm İnkılâbı’na Kadar (1320–1357 h.ş.), Tahran, Neşr-i ‘İlm Yay., 1390 h.ş.
  • Ca‘feryân, Resûl, İran’daki Dinî-Siyasî Akımlar ve Teşkilatlar: Muhammed Rızâ Şah’ın İktidara Gelişinden İslâm İnkılâbı’na Kadar (1320–1357 h.ş.), Kum, Kültür ve İslâmî Düşünce Araştırmaları Enstitüsü, 1386 h.ş.
  • Kum Şehri’nin Tarihî Coğrafyası, haz. Ebülfazl Arabzâde, Kum, Zâir Yay., 1383 h.ş.
  • Hâirî Şîrâzî, Muhammed, “Kum İlim Havzası’ndaki Hadis Yaklaşımlarının Başlangıçtan Günümüze Kadar Olan Süreç Analizi”, Hadis ve Düşünce (Hadis ve Endişe) Yarıyıllık Dergisi, sayı 34, Sonbahar ve Kış 1401 h.ş.
  • Hâirî Yezdî, Mehdî, Dr. Mehdî Hâirî Yezdî’nin Hatıraları, haz. Habîb Lâcevurdî, Tahran, Nâdir Yay., 1381 h.ş.
  • Hüseynî Aliâbâd, Seyyid Rûhullah, “Son Yüzyılda Kum İlim Havzası’ndaki Kur’ân İlimleri Âlimleri”, Kur’ân Bilimi (Kur’ânşinâht) Yarıyıllık Dergisi, sayı 32, Bahar ve Yaz 1403 h.ş.
  • Hüseynî Herendî, Seyyid Muhammed Hüseyn, “Kum İlim Havzası ve Son Yüzyıldaki Dinî Neşriyatların (Basın Yayınların) Gelişim Süreci (2)”, İlahiyat ve Sanat Üç Aylık Dergisi, sayı 23, Tîr (Temmuz). 1402 h.ş.
  • Hüseyniyân, Rûhullah, İran’da Şiî İslâm’ın Yirmi Yıllık Mücadelesi: 1320–1340 h.ş., Tahran, İslâm İnkılâbı Belgeleri Merkezi, 1381 h.ş.
  • Haydarî Çerâtî, Hucet, “Son Yüzyılda Kum Âlimlerinin Bahâîlik ile Mücadelesi”, Muntazar (İntizâr-ı Mehdî) Dergisi, sayı 80, Bahar 1402 h.ş.
  • Devânî, Alî, İran Ruhaniyetinin Hareketi (Nezhet-i Ruhâniyûn-i İran), Tahran, İslâm İnkılâbı Belgeleri Merkezi, 1360 h.ş.
  • Zâkerî, Alî Ekber, “Son Asrın Başında Kum İlim Havzası ve Rızâhan’ın Cumhuriyet Gürültüsü”, İslam Tarihi Araştırmaları Aynasında Yarıyıllık Dergi, sayı 52, Bahar ve Yaz 1401 h.ş.
  • Recebî, Muhammedhasen, İmam Humeynî’nin Siyasî Biyografisi, Tahran, İslâm İnkılâbı Belgeleri Merkezi, 1377 h.ş.
  • Rahmânî, Alî, “Kurucu Şeyh’in (Şeyh Müessis’in) Fıkhî Düşüncesinden Bir Fıkıh Mektebi Doğmasının Olanakları”, Fıkıh ve Usûl Araştırmaları (Cüstârhâ-yi Fıkhî ve Usûlî), sayı 28, Güz 1401 h.ş.
  • Reşâd, Alî Ekber, “Yeni Sadraî Felsefî Söylem”, Kıbasât (Kabesât) Üç Aylık Dergisi, sayı 10–11, Kış 1377 ve Bahar 1378 h.ş.
  • Rezânejâd, Ğulâmrezâ, “Mukaddime”, içinde: Hikmet ve Felsefe Konularında Risâle ve Makaleler Mecmuası (Âlim-i Müteellih Seyyid Ebü’l Hasan Refî‘î Kazvînî’nin Felsefî Eserleri), Tahran, İran Hikmet ve Felsefe Araştırma Enstitüsü, 1386 h.ş.
  • Rûhânî, Seyyid Hamîd, İmam Humeynî Hareketinin İran’daki İncelemesi ve Tahlili, c. 1, Tahran, Râh-i İmam Yay., 1358 h.ş.
  • “İnkılâp Lideri: Kendi Şahsî Hakkımdan Vazgeçerim, Fakat Halkın Hakkından Asla Taviz Vermem”, Ramz-e Ubûr sitesi, ziyaret tarihi: 13 Mehr 1404 h.ş (5 Ekim 2025).
  • Rehnemâ, Alî, Ütopyayı Arayan Bir Müslüman, çev. Kiyûmeres Kargalû, Tahran, Gâm-i No Yay., 1383 h.ş.
  • Reyhân Yezdî, Alîrizâ, Âyine-i Dânişverân, mukaddime, dipnot ve eklerle: Nâsır Bâkırî Beydehendî, Kum, Âyetullah el-Uzmâ Meraşî Necefî Umumî Kütüphanesi, 1372 h.ş.
  • Sultânî Tabâtabâî, Seyyid Muhammedbâkır, “Âyetullah Seyyid Muhammedbâkır Sultânî Tabâtabâî ile Röportaj”, Havza Dergisi, yıl 8, sayı 1-2 (Ferverdin – Tîr 1370 h.ş, Mart – Temmuz 1991).
  • Zuhre Kâşânî, Alî Ekber, Kum İlim Havzası’nın 1200 Yıllık Tarihi: Eğitim ve Araştırma Yaklaşımıyla, Kum, Havza ve Üniversite Araştırma Merkezi, 1394 h.ş.
  • “Mercîiyet Uydu Kanalı”, Âyetullah Seyyid Sâdık Şîrâzî Bürosu Bilgi Portalı, ziyaret tarihi: 13 Mehr 1404 h.ş (5 Ekim 2025).
  • Şerîf Râzî, Muhammed, Âsâru’l Huccet yahut Kum İlim Havzası Tarihi ve Ansiklopedisi, Kum, Berkaî Kitabevi, 1332 h.ş.
  • Şîrhânî, Alî ve Abbas Zâric, İslâm İnkılâbı’nın Zaferinden Sonra Kum İlim Havzası’ndaki Değişimler, Tahran, İslâm İnkılâbı Belgeleri Merkezi, 1384 h.ş.
  • Sâlihî, Hamîd, Necef Havzası ve Kum Havzası İkililiği, Tahran, Endîşesâzân-i Nûr Araştırma Enstitüsü, 1396 h.ş.
  • Sabûrîyân, Muhsin, Şiî Taklit Merciiliği Kurumunun Oluşumu, Tahran, Kültür, Sanat ve İletişim Araştırmaları Enstitüsü, 1398 h.ş.
  • Saferî, Emîr ve Alîmuhammed Hâzerî, “Çağdaş İran’da Kum İlim Havzası’nın Yeniden Canlanması ve Kurumsallaşması”, Tarihsel Sosyoloji (Câmeaşinâsî-i Târîhî) Yarıyıllık Dergisi, 14. yıl, sayı 2, Güz ve Kış 1401 h.ş.
  • Tabatabaî, Seyyid Hâdî, Fukahâ ve İran İnkılâbı, Tahran, Neşr-i Kavîr, 1395 h.ş.
  • Tabatabaîfer, Seyyid Muhsin, Günümüz Kum Havzasındaki Fikrî Akımlar, Tahran, Neşr-i Ney, 1394 h.ş.
  • Tabatabaîfer, Seyyid Muhsin, Havza’daki Fikrî Akımların Tipolojisi ve Onların İslâmî İnkılâp Düşüncesiyle İlişkisi, Kum, Meks-i Endişe, 1395 h.ş.
  • Aşayerî, Muhammed Hasan, “Kum ve Necef Mekteplerinin En Önemli Farklılıkları”, Mefteh-i Ensânî-yi İslâmî Haber Sitesi, yayımlanma tarihi: 15 Hordad 1398 h.ş (5 Haziran 2019), erişim tarihi: 17 Hordad 1404 h.ş (7 Haziran 2025).
  • Azîmîfer, Alîrezâ, “Kum İlmî Havzasının Son Asırda Tefsir ve Kur’an İlimleri Alanındaki Sapkın Akımlara Karşı Mücadelesi”, Kur’anşinâht İki Dönemlik Dergisi, sayı 32, bahar ve yaz 1403 h.ş.
  • Ferâtî, Abdülvehhâb, Ruhâniyyet ve Teceddüd, Kum, Pejûheşgâh-i Ulûm ve Ferheng-i İslâmî, 1389 h.ş.
  • Ferâtî, Abdülvehhâb, Ruhâniyyet ve Modern Devlet, Tahran, Pejûheşgâh-i Ferheng ve Endîşe-i İslâmî, 1400 h.ş.
  • Ferâtî, Abdülvehhâb, Ruhâniyyet ve Siyaset: Meseleler ve Sonuçlar, Tahran, Pejûheşgâh-i Ferheng ve Endîşe-i İslâmî, 1390 h.ş.
  • Ferâtî, Abdülvehhâb, Kum İlmî Havzasının Fikrî-Siyasî Tipolojisi, Tahran, Pejûheşgâh-i Ferheng ve Endîşe-i İslâmî, 1395 h.ş.
  • Ferâhânî, Vehîd, “Hadis Merkezli Yaklaşımlara Geri Dönecek miyiz?”, Mebâhesât Sitesi, yayımlanma tarihi: 15 Tîr 1397 h.ş (6 Temmuz 2018), erişim tarihi: 2 Tîr 1404 h.ş (24 Haziran 2025).
  • Ferhân Âl-i Kasem, Adnân, Târîhu’l Havzâti’l İlmiyye ve’l Medârisi’d-Dîniyye ‘inde’ş Şîati’l İmâmiyye, Kum, Câmi‘atu’l Mustafâ el-Âlemiyye, 1393 h.ş.
  • “İmam Ca‘fer Sâdık (a.s) 83. Bağımsız Tugayı Komutanı: Tugayda 18 bin Fedakârlık Dosyası Bulunuyor”, Sepâhnews, yayımlanma tarihi: 18 Tîr 1402 h.ş (9 Temmuz 2023), erişim tarihi: 4 Tîr 1404 h.ş (26 Haziran 2025).
  • Fermâniyân, “Kum İlmî Havzasında Mezheplerin Yakınlaşmasının Yüz Yıllık İniş ve Çıkışları”, İslâm İnkılâbı Belge Merkezi Sitesi, yayımlanma tarihi: 28 Urdîbehişt 1404 h.ş (18 Mayıs 2025), erişim tarihi: 21 Tîr 1404 h.ş (12 Temmuz 2025).
  • Felsefî, Muhammed Takî, Hüccetü’l İslâm Felsefî’nin Hâtırat ve Mücâdeleleri, Tahran, İslâm İnkılâbı Belge Merkezi, 1376 h.ş.
  • Fenâî Eşkûrî, Muhammed, “Batı Felsefesiyle Karşılaşmada Şiî İlmî Havzasının Öncüleri”, Siyâsî Ulûmlar Mevsimlik Dergisi, sayı 44, kış 1387 h.ş.
  • “Nûr Müessesesinin Yazılım Listesi”, İslâmî İlimler Bilgisayar Araştırma Merkezi Sitesi, erişim tarihi: 13 Mehr 1404 h.ş (5 Ekim 2025).
  • Kerecî, Alî, Kum ve Mercâiyyet, Kum, Neşr-i Zâir, 1383 h.ş.
  • Kemâliyan, “İmam Mûsâ Sadr’ın Hayatından Başlıklar”, İmam Mûsâ Sadr Kültürel-Araştırma Enstitüsü Sitesi, erişim tarihi: 13 Mehr 1404 h.ş (5 Ekim 2025).
  • “Seyyid Kâzım Şeriatmedârî’nin İlmi ve Siyasî Hayatına Genel Bir Bakış”, Târîhî Belgeler İnceleme Merkezi Sitesi, yayımlanma tarihi: 11 Ferverdin 1404 h.ş (31 Mart 2025), erişim tarihi: 13 Mehr 1404 h.ş (5 Ekim 2025).
  • Muhammedî, Müslim, “Âyetullah Burûcerdî ve İmam Humeynî’nin Pehlevî Döneminde İslâm Karşıtlığı ve Bahâî Nüfuzuna Karşı Mücadeledeki Rolleri Üzerine Analitik Bir Yeniden Okuma”, İslâm İnkılâbı Araştırmaları Mevsimlik Dergisi, sayı 25, yaz 1390 h.ş.
  • Medenî, Celâlüddîn, Çağdaş İran’ın Siyâsî Tarihi, Kum, Dâfter-i Neşr-i İslâmî, 1361–1362 h.ş.
  • “Mercî-i Taklîdler: İslâm Cumhuriyeti’ne Oy Vereceğiz”, İslâm İnkılâbı Sitesi, yayımlanma tarihi: 9 Ferverdin 1397 h.ş (29 Mart 2018), erişim tarihi: 4 Tîr 1404 h.ş (26 Haziran 2025).
  • Murtazavî Lengrudî, Seyyid Muhammed Hasan, “Âyetullah Hâc Seyyid Muhammed Hasan Murtazavî Lengrudî ile Röportaj”, Havza Dergisi, yıl 10, sayı 1 (Ferverdin ve Urdîbehişt 1372 h.ş, Mart – Mayıs 1993).
  • Manzûru’l Ecdâd, Seyyid Muhammed Hüseyin, Toplum ve Siyaset Alanında Mercîiyyet: Nâînî, İsfahânî, Kummî, Hâ’irî ve Burûcerdî Âyetullahlarına Dair Belgeler ve Raporlar (1292–1339 h.ş.), Tahran, Şîrâze, 1379 h.ş.
  • Meşkî, Mecîd ve Âdil Ramazânî, “Kum İlmî Havzası ve Son Yüzyılda Uluslararası Tebliğ”, İslâmî Tebliğ Araştırmaları Dergisi, sayı 10, Sonbahar ve kış 1402 h.ş.
  • Mekkî, Hüseyin, İran’ın Yirmi Yıllık Tarihi, cilt 2 ve 4, Tahran, Bengeh-i Tercüme ve Neşr-i Kitâb, 1362 h.ş.
  • Mansûrî, Cevâd, On Beş Hordad Kıyamının Belgelerle Tarihi, Tahran, İslâm İnkılâbı Belge Merkezi, 1377–1378 h.ş.
  • Necefî, Mûsâ, Hâc Âgâ Nûrullah İsfahânî’nin Siyâsî Düşüncesi ve Hareket Tarihi, Tahran, Muessesetü Mutâlaât-i Târîh-i Muâsır-ı Îrân, 1378 h.ş.
  • Nasr-i İsfahânî, Ebâzer, “Selefîlik ve Vehhâbiyet Eleştirisi Konulu Havza-Üniversite Tezleri Kataloğu”, Serâc-i Munîr Mevsimlik Dergisi, sayı 14, yaz 1393 h.ş.
  • Vekîlî Kummî, Ebû Muhammed, Kum İlmî Havzası, Tahran, Tahran Üniversitesi Sosyal Araştırmalar Enstitüsü, 1348 h.ş.
  • Yirmi Beşinci Havza Yılın Kitabı Sempozyumu Özel Sayısı, Havza Yılın Kitabı Sekretaryası, 1402 h.ş., elektronik nüsha.
  • Hâşimî Rafsancânî, Ekber, Kader Yolunda: 1363 Yılı Çalışma ve Hatırat Raporu, Tahran, Dâfter-i Neşr-i Ma‘ârif-i İnkılâb, 1386 h.ş.
  • Hâşimî Rafsancânî, Ekber, Mücadele Dönemi, Muhsin Hâşimî gözetiminde, Tahran, Dâfter-i Neşr-i Ma‘ârif-i İnkılâb, 1376 h.ş.
  • Hâşimiyânfer, Seyyid Hasan, Şiî Mercî-i Taklîdlerin Siyâsî Davranış Tipolojisi: 1332–1357 h.ş., Tahran, İmam Sâdık (a.s) Üniversitesi, 1390 h.ş.
"https://tr.wikishia.net/w/index.php?title=Taslak:Kum_İlim_Havzası&oldid=101752" sayfasından alınmıştır