Hadis

Öncelik: a, kalite: c
linksiz
kategorisiz
yönlendirmesiz
wikishia sitesinden
(Hadis-i şerif sayfasından yönlendirildi)
Dört Şii hadis kitabından Kuleyni'nin eseri El-Kafi

Hadis (Arapça: الحدیث), İslam kültürü ve dini ilimlerde Hz. Peygamber (s.a.a) ve diğer Masumlardan (a.s) nakledilen sözler veya davranış ve üsluplarına işaret eden bir terimdir.

Kuran’ın yanı sıra hadis, İslam’ın on dört yüzyıllık tarihinde şeriatın açıklanması hususunda kilit bir role sahiptir.

Hadis ilimlerinde senet (kaynak) ve içerik olmak üzere, iki ana temaya dikkat edilir. Senet ile ilişkili şeyler "Rivayetu’l Hadis" ve hadisin içeriğine yönelik şeyler ise, "Dirayetu’l Hadis" alanında incelenir. "Rical ilmi" ve "Mustalahu’l Hadis" (hadis kavramları) ise, "Rivayetu’l Hadis" başlığı altında yer alır.

Bu ilimlerde hadislerin geçerli olması ve anlaşılması açısından birçok kısım mevcuttur.

Müslümanlara ait sayısız rivayet kitapları arasında, on kitap öne çıkar. Bu on kitaptan dördü Şii ve altı kitap ise, Ehlisünnet kaynağını teşkil eder. Şii rivayet kitaplarının en önemlileri Kuleyni’ye ait Usul-u Kâfi, Şeyh Tusi’ye ait Tehzibu’l Ahkam ve el-İstibsar Fima İhtelefe mine’l Ahbar ve Şeyh Saduk’a ait Men La Yehduruhu’l Fakih kitaplarıdır. Bu kitapların tamamına Usul-u Erbaa da[1] denmektedir.

Ehlisünnet'te ise, Sahih-i Buhari, Sahih-i Müslim (birlikte "Sahiheyn" adıyla meşhurdur), Sünen-i Ebu Davud, Sünen-i Tirmizi, Sünen-i Nesai ve Sünen-i İbn-i Mace en muteber kitaplardır. Bu kitapların tamamına ise, "Sıhah-ı Sitte" adı verilmiştir.

Hadis ve Rivayetin Manası

"Hadis" kelimesi, Müşebbihe Sıfatı olup "he-de-se" (ح د ث) kökündendir ve “yeni, söz, hikâye ve gerçekleşmiş olay” manasındadır

Lügat bakımından hadis ile rivayet arasında genel bir fark vardır. Ancak ilmi kavramlarda birçok yerde eş anlamlı olarak kullanılırlar. Bazı yerlerde de farklı anlamlarda kullanılırlar. Bu şekliyle hadis, sadece masumlardan nakledilen sözlere ve rivayet ise, tarih, olaylar veya gayri masumdan nakledilen her türlü konuya işaret eder.

Görünüşte nakledilen şeylerin (haber) hadis adını taşıması, Kuran’ın karşısında (ki her ikisi de ilahi hükümlerin beyanıdır) yer almasındandır. Zira Ehlisünnet'in çoğu, Kuran’ın eski olduğuna inanır. Bu yüzden Hz. Peygamber’in (s.a.a) kendi dilinden çıkan hükümleri (hadis) Kur'an’ın karşısında zikrederler.[2]

Hadis, anlam bakımından vahiy temelli olup; lafız ve söz bakımından insani bir yöne sahiptir.

Hadisin Eser, Haber ve İlim ile İlişkisi

Hicri ilk yüzyıllarda eser, haber ve ilim kavramları, hadis kavramı ile hemen hemen aynıydı.

Eser

"Eser" kelime bakımından arda kalan ve iz anlamındadır. Bu sözcük özel olarak Ehlisünnet arasında şeriat ve dini öğretilerden geriye kalan her türlü iz için kullanılır. Bu iz, ister direkt Hz. Resulullah’tan (s.a.a) nakledilen bir söz olsun ve isterse dolaylı olarak hazretin sahabesine, tabiine veya tabiinin tabiine ve hatta Medine-i Resul'den geriye kalmış şeylere ulaşan her türlü yankıyı içersin. Ancak bu terim Şii âlimlere göre, genelde masumlardan (a.s) rivayet edilen şey anlamına gelir. Bazıları ise, eserin, sahabeden nakledilen sözlere özel olduğuna inanır. [3]

Haber

Haberin tanımı hakkında çeşitli görüşler sunulmuştur. Bazıları hadisi iki kısma ayırmışlardır. Hadis-i Merfu için "haber" ve Hadis-i Mevkuf için "eser" adını kullanmışlardır.[4] Bazıları hadisin masumlardan (a.s) rivayet edilen sözler; haberin daha genel manada geçmişteki öncülerin (yukarıda zikrettiğimiz sahabe, tabiin …) sözleri olduklarına ve eserin ise, her ikisinden de daha geniş bir manaya geldiğine inanırlar.[5] Bir grup ise, tüm bu dağınık sözlerden kurtulmak için bu üç terimin eşit anlama geldiğini söylemişlerdir.[6]

İlim

Bu terim şu anda kullanılmamaktadır. Ancak hicri ilk yüzyılda ve sınırlı olarak ikinci yüzyılda bu sözcüğün çokça kullanıldığı örnekler vardır. Bugün nasıl "hadis" diye adlandırıyorsak, o dönemde de bu tanım için akla gelen ilk şey "ilim" kelimesiydi. Sahabe ve tabiine ait bazı tabirler mevcuttur ki “ilmin gitmesi”, “kaldırılması” veya “eskimesi” nedeniyle kaygılar dile getirilmiş ve ilmin gitmesinin, ilmi taşıyan kimselerin ortadan kalkması olduğu belirtilmiştir.

Hadisin Bölünümü

İstibsar, Şeyh Tusi. Şianın dört hadis kitablarından

Hadis ilimlerinde, senet (kaynak) veya rivayet metinlerini daha iyi anlamak için, çeşitli bölünümler kullanılmıştır. Bu bölünümler şunlardır:

Ravilerin senet açısından sayısına dayanan bölünüm: Haber-i Vahid, Haber-i Müstefiz ve Haber-i Mütevatir.

Senedin itibarına göre yapılan bölünüm: Sahih ve kısımları (Sahih-i muzaf, Muttefikun aleyh, E’la, Evsat, Edna), Hasen, Mevsuk, Kavi, Zayıf ve kısımları (Müdrec, Müşterek, Musahhaf, Mu’telif, Muhtelif).

Senedin (raviye) ulaşımı ve kesilmesine göre yapılan bölünüm: Müsnet, Muttesil, Merfu, Mevkuf, Maktu’, Mürsel, Munkati, Mü’zel veya Müşkil, Müzmer, Muallak, Müen’en, Mühmel.

Metin esasına göre yapılan bölünüm: Nas, Zahir, Müevvel, Mutlak, Mukayyet, Âm (genel) ve Has (özel), Mücmel ve Mübeyyin, Mukateb ve Mekatib, Meşhur, Metruk, Metruh, Hadis-i Kutsi, Şaz, Maklup, Müteşabih.

Rivayete amel esasına göre: Hüccet ve La Hüccet, Makbul, Nasıh ve Mensuh.

Hadis Senetleri ve Kaynağının Aslı

Ehlisünnet arasında hicri birinci yüzyılda Hz. Resulullah’tan (s.a.a) nakledilen hadise, ravisine bakılmadan önem verilirdi. İkinci yüzyılda hadis uyduran kimselerin varlığı sebebiyle, uydurma hadislerin önünü alabilmek için, senetlerin (kaynakların) zikredilmesine ihtiyaç duyuldu.[7] Senetlerin zikredilmesi ile Hz. Resulullah’tan (s.a.a) ve sahabeden uydurma hadis rivayetleri çok azaldı. Ancak bu durum sınırlı da olsa ikinci yüzyılın sonuna kadar hadis ashabından Malik[8] ve fıkıh ashabından Ebu Hanife[9] ve öğrencisi Şeybani[10] rivayetlerinde görülmekteydi. İkinci yüzyılın sonunda Şafii’nin “Bunu nereden naklediyorsunuz?” söylemi ve gayretiyle senet ve kaynak aslı galebe çaldı.

Şia arasında ise, baştan beri masumlardan (a.s) hadis nakli hususunda raviler üzerinde hassasiyetle duruldu ve İmamlar (a.s), makbul hadisin ölçülerini âlimlere anlatmışlardı.

Hadis Uydurma

Hadis kaynaklarında birçok hadis vardır ki bu hadislerde halkın, Hz. Resulullah’ın (s.a.a) kendi dilinden hadis nakletmeleri teşvik edilmiş ve toplum o hazrete yalan isnat etmekten sakındırılmıştır.

Hz. Resulullah’ın (s.a.a) vefat ettiği gün, Sakife Olayı ve toplantısından kaydedilmiş konuşmalarda muhacirlerin hilafet yönetimini ele almak için, Kuran’dan değil de Hz. Resulullah’ın (s.a.a) mana olarak “İmamlar Kureyş’tendir” hadisine istinat etmeleri[11] hadisin, en baştan beri ne kadar önem arz ettiğini ortaya koyar.

İmam Ali (a.s) de “Bid’at içerikli hadislerin” revaçta olmasına tepki olarak verdiği hutbede “Halkın elinde (Peygamber hadislerinden) hak ve batıl, doğru ve yalan bulunmaktadır” hatırlatmasını yaparak, Hz. Resulullah’tan (s.a.a) hadis nakledenleri dört kısma ayırmıştır: Hz. Peygamber’e (s.a.a) bilerek yalan isnat eden münafıklar; Hz. Resulullah’tan (s.a.a) hadis duyup gerektiği gibi ezberlemeyen ve yanlış yapanlar; Hz. Resulullah’tan (s.a.a) emir ve nehiyleri işitip, ancak bunların nasıhını (iptal edildiği durumları) hazretten elde edemeyenler ve Hz. Resulullah’tan (s.a.a) emanet aldığı hadisi gerektiği gibi muhafaza edip diğerlerine nakleden kimseler.[12]

Sahabe ve tabiinin Hz. Peygamber'in (s.a.a) öğretilerini naklederken, kendi anladıkları şekilde naklettikleri ve genelde lafzın aynını kullanmaya özen göstermedikleri tarihi bir gerçektir. Amel boyutunda da sahabeden nakledilen ortak bir gerçeğe işaret eden ama farklı lafızlar kullanılan birçok hadis, bu üslubun sahabe ve tabiin arasında normal olduğuna kesin kanıttır. Bu ise, hadis ashabından sonra gelen âlimlerin aksine, selefin, lafzın aynını kaydetmeye ilgi göstermediğinin belirtisidir. Bu ikilem, masumların (a.s) Şiiler arasında bulunduğu 250 yıllık tarihte daha az göze çarpar.

Tehzibul-ehkam, Şeyh Tusi. Şianın dört hadis kitabından

Hadisin Yazılış Tarihi

Asr-ı Nebi (s.a.a) döneminde Ali (a.s) ve sahabeden bir grup, Hz. Peygamber'in (s.a.a) hadislerini yazarlardı. Hz. Peygamber'in (s.a.a) vefatından sonra hadislerin yazımı hususunda Ehlisünnet ile Şia arasında birçok farklılık oluştu. Birinci ve ikinci Halife ve onların ardından üçüncü Halife Osman’dan Ömer b. Abdülaziz dönemine kadar Hz. Peygamber'in (s.a.a) hadislerinin yazımı, nakli ve bir araya getirilmesine muhalefet, hükümetlerin resmi siyasetiydi. Öyle ki yazılmış birçok hadis o dönemde yakıldı.

Ömer b. Abdülaziz, bu siyaseti değiştirdi ve rivayet kitaplarının yazımına başlandı. Hicri üçüncü yüzyılın sonuna kadar Sıhah-ı Sitte yazıldı ama bir yüzyıldan fazla süren yasak, sonraki kaynaklarda aslı tahrip edilmiş eserleri geride bıraktı.

Şiiler, Allah Resulü (s.a.a) döneminden sonra masum imamlar (a.s) döneminde de Gaybet-i Suğra’ya kadar hadisleri yazıyorlardı. Hz. Ali’nin (a.s) Kitabı, Camia, … ve imamların (a.s) ashabından "Usul-u Erbaa-Mie" eserleri de bu dönemin mahsulüdür. Sonraki yüzyıllarda rivayetlerin yazılması ve bir araya getirilmesi gerçekleşti. Kütüb-i Erbaa beşinci yüzyılın sonuna kadar ortaya çıktı.

Hadislerin Sınıflandırılması

Hadislerin sınıflandırılması ve konulara göre ayrılması, çok önceden beri rivayetlere kolayca ulaşabilmek açısından, din âlimlerinin aklındaydı. Bu sınıflandırmalar, ilk yüzyıllardan şimdiye kadar çeşitli suretlerde uygulandı ve günden güne daha eksiksiz bir hale geldi.

Orta ve Son Asırlarda Hadis

Men la Yahduruhul fakih, Şeyh Saduk. Şianın dört hadis kitabından

Uydurma Hadisler veya Vaz’ Edilen Hadisler

Hadisin, birinci ve ikinci yüzyılda dinin anlaşılması hususunda kaynak unvanıyla elde ettiği konumuna paralel olarak, bu durumdan suistimaller de başladı. Birileri de uydurma hadislerle ilgilenmeye başladı. Hz. Peygamber (s.a.a) ve İmamlara (a.s) yalan isnat etmenin tarihi boyutu, hadis tarihi kadar uzundur.

Hadis âlimleri, bu iki sorunu halletmek için "Rical" ve "Diraye" ilimlerini kullanarak, bu vesileyle salim hadis ile uyduruk ve noksan hadisleri ayırt etmenin peşine düşmüşlerdir.

Hadisi Senet (Kaynak) ve Muhteva Açısından İnceleme Yolları

Muhaddis olmayan kimseler tarafından hadis konusuna yapılan değerlendirmeler, tabii olarak bazı kaygılara yol açtı ki bu durum hadis ashabını, hadislerin korunması hususunda tedbirler almaya ve kendilerinin de hadisleri özel olarak değerlendirmelerine (incelemesine) itti. Bu tür gereklilik, sadece dışarıdan muhaddislere zorla yüklenmiyordu ve rivayetler arasındaki tearuz ve tenakuz (çelişki) durumları da onları böyle bir yaklaşıma mecbur kılıyordu. Bu tür değerlendirmelerde her ne kadar hadise genel anlamıyla iyimser gözle bakılsa da, daha kapsamlı olarak hadisleri inceleme hissi ve yüzyıllar boyunca devam eden eleştiri merkezlerinin oluşumuna yol açtı. Bu durumda hadisler tek tek okundu ve hadiste genel bakış açısı ihmal edildi. (Gelecek satırlarda sunulmasına gayret edeceğimiz şekiller.)

Hadisin Anlaşılması

Rivayetlerin doğru anlaşılabilmesi için, mana olarak nakil, rivayetin dili, muhatabı tanıma, nasıh ve mensuh, hadisin çeşitli düzeylerdeki anlam farklılığı, yorumlama ve Diraye ilminde bahsedilen diğer birçok konuya da dikkat edilmelidir.

Hadisin İslam Kültürü ve Uygarlığındaki Etkileri

Ene medinetul ilm hadisi, Ğulam Hüseyin Emirhani

Edebiyat alanında hadis temalarının İslam toplumlarında kullanımı, İslam edebiyatı tarihi ile aynı geçmişe sahip bir oluşumdur. Arapça nesir ve şiirlerde bolca görülen hadis içerikli temalardan öte, İslami Fars edebiyatının ilk oluşum evresiyle birlikte, bu havzada hadislerden yararlanma hususunda örneklere rastlayabiliriz.

Hicri 6. yüzyılda Nebevi hadisler, hem açık ve net bir şekilde ve hem de dolaylı olarak Fars şairlerin şiirlerinde sıkça görülmekteydiler. Örneğin Hz. Resulullah’tan (s.a.a) “Doğudan bir Hüsrev”in gelmesi ve adaletinin doğudan batıya yayılması gibi. Ayrıca Emir Meazzi, kasideleri içinde açıkça o hazretten hadis nakletmektedir.[13] Senayi Gaznevi (545 h.k. / m. 1150) kinayeye eğilimi olan biridir ve şiirleri arasında Nebevi hadislerine Sakaleyn Hadisi[14] ve Ebuzer’in sadakati[15] hakkındaki rivayetlerin içeriklerine işaret etmiştir. Sadi de şiirlerinde Miraç hadisine ve Cebrail’in kanatlarının yanmasından duyduğu kaygıya kinayede bulunarak, örnekler vermiştir.[16]

Farsça şiirlerde Celaleddin Mevlevi (doğumu: 672 h.k. / m. 1273) geniş bir düzeyde hem açıkça ve hem de işaret yoluyla hadislerden yararlanmıştır ki bu hadislerden bazıları mevcut olan hadis kaynaklarında bulunmamaktadır. Fruzanfer, "Mesnevi Hadisler" adlı başka bir kitabın yazımında mesnevi hadislerin tamamını ortaya çıkarmış ve kaynaklarını incelemiştir[17]

Hz. Resulullah’ın (s.a.a) bazı özlü sözleri, Müslümanlar arasında o kadar ün kazandı ki atasözleri arasında da yer aldı. Ebu’l Şeyh İsfahani "El-Emsal fil Hadis’in-Nebevi" adlı bir monografisinde bu meşhur hadislerin toplanmasında ilk adımı atmıştır.[18] Arap dili toplumlarının yanı sıra (ki hadisin Arapça ibarelerinin atasözleri unvanında kullanılması açıkça görülmektedir), hadislerin bu tür kullanımı, diğer Müslüman toplumlar arasında ve özellikle Farsça dilinde de görülmektedir.

İster asıl Arapça tabirlerle ve ister Farsça'ya tercümesi ile olsun, Hz. Peygamber (s.a.a) hadislerinden bazıları umumi kültürde o kadar yaygındır ki hatta atasözleri zümresinde yer almışlardır.[19] Bazen de içeriğinde bir şekilde Nebevi öğretilerin de hissedildiği bazı kısa sözler, halk arasında büyük bir şöhret kazanmıştır. Örnek olarak “Temizlik imandandır” ibaresine işaret edebiliriz ki İranlılar arasında dini bir öğreti olan atasözü olarak sıkça kullanılır.[20] Ancak bu cümledeki lafızlar hadis kaynaklarında bulunmamaktadır ve sadece İbn-i Hebban Basti gibi bazı hadis âlimleri onu "hadislerden elde edilen bir anlam" unvanında beyan etmişlerdir.[21] Bazı yerlerde şiirsel özellik gösteren bir hadis, Farsça'da etkin bir atasözüne dönüşür. Örneğin asıl Arapça'sı sadece son dönem hadis kaynaklarında yer alan “Böyle dedi doğru sözlü Peygamber/ Beşikten mezara kadar ilim peşinde ol” gibi…[22]

Günümüzde Hadise Karşı Farklı Yaklaşımlar

"La feta illa Ali"hadisi, Hasan Ruhulemin, Uhud savaşı tablosu

Safevi döneminden itibaren Ahbarilik geleneği İmamiye çevresinde oluşmaya başladı ve Mirza Muhammed Ahbari (doğum: 1232 h.k. / m. 1817) dönemine kadar sürdü. Vahit Behbehani’nin (doğum: 1205 h.k. / m. 1791) ve Şeyh Cafer Kaşifu’l Gıta’nın (doğum: 1228 h.k. / m. 1813) çabalarıyla Usülcülük’ün galebe çalmasına rağmen, Ahbariler Irak ve İran çevresinde kaldı. Ancak ahbarilik hareketi, sonraki iki yüzyıldan günümüze kadar varlığını korudu ve ona hizmet edenler oldu. Bidat kabul edilen şeyler karşısında oluşan Tehzibgerai’ye ek olarak, Ahbarilik içinde de ciddi şekilde görülen Tehzibgerai de, İslami ilimlerin (özellikle fıkıh ve usul ilminin) yükselmesine bir engeldir ki masum İmamların (a.s) asıl öğretileri değil de Ehlisünnet öğretileri kaynaklıdır.[23] Hicri 14. asır boyunca henüz yeterli derecede üzerinde durulmayan ve adı "Tefkik Mektebi" veya kendi tabirleriyle “Maarif Mektebi” olan ve kurucusu ise, Mirza Mehdi İsfahani (1303-1365 h.k.) olan bir hareket Horasan’da ortaya çıktı. Bu mektebin temel öğretisi, Ehlibeyt (a.s) öğretilerinin diğer normal ilimlerden ayrı tutulmasıdır. Gerçek ilim, Ehlibeyt (a.s) hadisleri vasıtasıyla elde edilir ve başta felsefe olan diğer kaynaklardan doğan ilimlerle kaynaştırılması, yanıltı ve sapkınlığa yol açar. Bu mektepte Tehzibgerailiğin iki ana teması vurgulu bir şekilde ve açıkça görülmektedir. Nass üzeri öğretilerin, nass ile belirtilen öğretilerden ayrıldığı bir Tehzibgerai ekseni ve bu iki mektebin Ehlibeyt (a.s) öğretilerinin yayılmasında katkıda bulunması maslahat görülmeyen temellere dayalı dini ilimlerin yükselişinin nefyi.[24]

İsfahani’nin Kuran-ı Kerim'in mucize oluşu, Kuran'ın zahirinin hüccet oluşu ve Ehlibeyt (a.s) hadislerine dayanan Kuran ve Furkan arasında fark koyulması[25] gibi bazı temel hususlarda ortaya koyduğu konularla, Kuran’ı anlama noktasında düzey farkına inandı; Kuran ve hadisin karşılıklı nispetinin belirlenmesine ortam oluşturdu.[26] "Bu mektebin takipçileri arasında, muhatapların çeşitli alanlarda fert ve toplumun ihtiyaç duyduğu Kuran’ın sağlam ayetleri" ve "Ehlibeyt'in (a.s) hadisleri ile tanışması" ve ayrıca "nas yoluyla maksada ulaşmak için uygun noktalarının oluşturulması" konuları onların gayret ve himmet gösterdiği yönlerdir. Bu tür çaba ve gayretlerin örneklerine Muhammed Rıza Hekimi’ye ait "Mecmuatu’l Hayat" kitabında rastlanabilir.[27] Şia’nın rivayet mirasına güvensizlik ve İslam’ın asil öğretilerine ulaşmak için, Kuran’a geri dönüş zorunluluğu, günümüzde bazı düşünürleri Kuran eksenli doğrulama ile uydurma hadis ve çarpıtmalarını reddetme görüşüne itti. Bu grup, Kuran’ı Kuran'la tefsir etme ve toplumsal sorunları çözmede Kuranî düşüncelerden yararlanma üslubunda Seyit Kutub’un tefsir üslubuna oldukça yakınlaşmıştır. Elbette hadislere eleştiri ve yorumlar, genel anlamda dikkatli bir şekilde ve göreceli olmuştur.

Bu arada Doktor Ali Şeriati gibi belirli kişiler, hadislere itina etmedikleri gibi, Kuran incelemelerine de özel bir önem göstermemişlerdir. Doktor Şeriati, hadise karşı oldukça kötümserdi ve sert bir dille Allame Meclisi ve onun kitabı olan "Biharu’l Envar" hakkında konuşmalar yapıyordu.[28] Kendi ideoloji çerçevesine göre Şiilik anlayışından uzak ve milli ideolojik kaynaklı gördüğü hadisleri eleştirdi.[29] Şeriati, dinin asil kaynağına dönüş zorunluluğunun adını bazen açıkça "kitap ve sünnet" koysa da[30] Kuran’ın asil anlayışını ve sağlam hadislerin, eksik hadislerden nasıl ayırt edileceği hakkında elimize açık bir yöntem vermiyor. Şeriati, dinde taabbud anlayışının “ibadetler ve bazı gaybi meselelere” has olduğunu vurgulardı ve “bu iki durum dışında içtihad ve maslahatı, nassa mukaddem sayar, bazı mezhebi meselelerde yaşamın diğer evrelerinde maslahat ve gereksinimler esasınca değişikliği caiz bilirdi.”[31]

İmamiye din havzasında Tehzibden (doğrulama ve yanlışlıklardan arındırma) tamamen farklı açılarda Muhammed Taki Şuşteri’nin hadis yorumları konusunda eleştirel yazıları ve “Müdahil Hadisler” yani asli olmayan hadisleri algılama yazıları mevcuttur.[32] Ayrıca Nehcü’l Belağa’da bulunan bazı kelimelerin nispeti ve kaydı hususunda da (eleştirel) yorumları vardır.[33] Şii mezhebi'nde Nehcü’l Belağa’nın sahip olduğu itibar ve o zamandan bu yana Ehlisünnet'ten gelen itirazlar göz önüne alındığında, bu tür bir eleştirel yaklaşım cesaret gerektiren bir davranıştı. Bu eleştiriler, karşılığında ödemesi gereken değer ve Şuşteri’nin eserlerinin yapı taşı olması dikkate alındığında, bunun Tehzibden türemiş bir hareket olduğu ve sadece ilmi bir merakın ürünü olmadığı görülecektir.

Oryantalist alanda ise, hadise karşı kötümser bir bakış vardı. Ortadoğu uzmanları 19. yüzyılın sonuna kadar hem senet (kaynak) anlamında ve hem de hadis metinlerinin orjinal olduğundan emin değildiler. Ancak Agnes Goldesher (m. 1850-1921) hadis konusunda direk ve geniş çaplı bir okuma yaparak, hadis hakkında nispeten tutarlı bir görüş sundu ki[34] sonraları Schacht gibi kimseler aracılığıyla tamamlandı ve 20. yüzyılın ortalarına kadar bu görüş oryantalistler arasında galip olan bir görüştü.[35] Genel olarak Ortadoğu uzmanlarının hadis konusundaki yorumları, yani İslam sünnetinin önemli bir bölümü bir taraftan ve İslam dünyasının içinde dini kuruluşların yeniden imarı adına yeni ihtiyaçlardan doğan olaylar diğer taraftan, Müslümanların ilgisini dini geleneğin bu bölümüne çektiği ve olumsuz yaklaşımların yerini olumlu yaklaşımların aldığı söylenebilir.

Ayetullah Burucerdi, (1340 h.ş.) Şiiler arasında ilim havzasını hadise yönelme ve hadis araştırmalarına davet ettiğinde ve Dairetu’l Mearif benzeri "Ahadisu’ş-Şia" külliyatının yazımı için ortamı hazırladığında[36], bu akım henüz ciddi bir şekilde başlamamıştı. Aynı zamanda Mısır’da da Ahmed Muhammed Şakir (1377 h.k. / m. 1957) hadis ilminin kalkınmasında öncülerden biriydi. Kendisi, Mısır Hadisçilik eğiliminin önderi olduğu halde, hadisi o eski geleneksel yönüyle Ehlisünnet arasında öğretiyordu. Hadis Ehli’ne ait önemli eserlerde yeniden okuma, düzeltme ve açıklama yönüyle ciddi anlamda çaba gösterdi ki bunun sonucu olarak onlarca kitap yayımlandı. Onun yazdığı eserler arasında El-Kitap ves-Sünnet, Selefi yaklaşımının yanı sıra hadisin toplumsal kanun ve idareye ulaşmak için sünnet karşısındaki önemini göstermeye çalışan ve hadise fazla önem vermeyen kimseleri eleştiren bir bildiridir. [37]

Son yıllarda İslami öğretilerden, hayatın farklı düzeylerinde kanunların koyulması, toplumsal ve aile ilişkilerinin düzenlenmesi, bu konuya ait meseleler gibi alanlarda daha fazla yararlanma eğilimi ve insani bilimler gibi, farklı bilim alanlarında dini temellere daha fazla ilgi, Müslümanların hadise yönelmeleri hususunda geniş bir alan yarattı. Bu dürtü ve isteklere modern çağda ortaya koyulan kadın hakları, bilim ve din ilişkisi, evrensellik ve bunun gibi meseleleri de eklemek gerekir. Bu tür konular ve hatta daha önceleri hadise önem vermeyen aydın çevrelerin, toplumsal aktivist hareketlerin ve İlimgera hareketlerin hadisle ilgilenmelerine neden oldu. Ancak şuna dikkat edilmelidir ki onların hadisten faydalanmaları tamamen seçici şekildedir (çıkar amaçlıdır). Bazen onların ilgi alanı bir tür rivayet ve metinler olmaktadır ki muhaddislerin içeriden eleştirilerine göre, bu hadislerin itibarı birçok şüphe içermektedir.

Dış Bağlantılar

Kaynakça

  1. ↑ Lugatname-i Dehhuda, Usul-u Erbaa.
  2. ↑ Fethu’l Bari, c. 1.
  3. ↑ Şeyh Bahai, Vecize’de.
  4. ↑ Süyuti, Tedrib…, c. 1, s. 184.
  5. ↑ Ensari, s. 85; Şehid-i Sani, er-Riaye, s. 49.
  6. ↑ Kasımi, s. 61 ve Salih, s. 10 - 11.
  7. ↑ Müslim, c. 1, s. 15; Tirmizi, c. 5, s. 740.
  8. ↑ Örneğin bkz: el-Muvatta, c. 1, s. 300.
  9. ↑ Örneğin bkz: Şeybani, c. 3, s. 1 - 4.
  10. ↑ a.g.e, c. 1, s. 10.
  11. ↑ Örneğin bkz: Kuleyni, c. 8, s. 343; İbn-i Asakir, c. 30, s. 286.
  12. ↑ Nehcü’l Belağa.
  13. ↑ s. 579; İbn-i Mace, c. 2. S, 1367.
  14. ↑ s. 469.
  15. ↑ s.465.
  16. ↑ s. 36.
  17. ↑ Tahrani, 1334.
  18. ↑ s. 21.
  19. ↑ Dehhuda, c. 1, s. 252, 480.
  20. ↑ a.g.e, c. 1, s. 279.
  21. ↑ Sahih, c. 12, s. 294.
  22. ↑ Hacı Halife, c. 1, s. 51.
  23. ↑ Ahbari, Seraser-i Eser (Eserin başından sonuna).
  24. ↑ İsfahani, Ebvab…, Seraser-i Eser
  25. ↑ Kuleyni, c. 2, s. 630; İbn-i Babeveyh, Meani…, 189 – 190.
  26. ↑ Resail…, Seraser-i Eser.
  27. ↑ Tahrani, 1367.
  28. ↑ Örneğin bkz: Teşeyyü, s. 200.
  29. ↑ a.g.e, s. 115 – 139.
  30. ↑ Ba Muhatabha…, s. 143.
  31. ↑ a.g.e, s. 195.
  32. ↑ el-Ahbar, 1 - 2.
  33. ↑ Behc…, c. 1, s. 19 – 22.
  34. ↑ Seraser-i Eser.
  35. ↑ Bahauddin, Seraser-i Eser.
  36. ↑ Eserin Mukaddimesi.
  37. ↑ s. 22 – 23.

Bibliyografi

  • Kur’an-ı Kerim.
  • Hatib-i Bağdadi, el-Kifaye fi İlmi’r-Rivaye, tahkik: Abu Abdullah Surti ve İbrahim Hamdi Medeni, Medine, el-Mektebetu’l İlmiyye.
  • Hatib-i Bağdadi, Şerefu Ashabu’l Hadis, tahkik: Muhammed Said Hatiboğlu, Ankara, 1971.
  • Ebu’l Ferec-i İsfahani, Mekatulu’t-Talibin, Necef, 1385 / 1965.
  • Ebu Ubeyd Kasım b. Selam, en-Nasıh ve’l Mensuh, tahkik: Brathan, Cambridge, 1987.
  • Ebu Ubeyd Kasım b. Selam, Garibu’l Hadis, Haydarabad Diken, 1384 / 1387.
  • Hatib-i Bağdadi, el-Camiu’l Ahlak’ur-Ravi ve Adabu’s-Sami’, tahkik: Mahmud Tahan, Riyad, 1403.
  • Zehebi, Mizanu’l İtidal, tahkik: Ali Muhammed Bicavi, Beyrut, 1382 / 1963.
  • Tusi, el-Udde fi Usulu’l Fıkh, tahkik: Muhammed Rıza Ensari, Kum, 1376.
  • Tusi, el-Fihrist, tahkik: Muhammed Sadık A’li Bahru’l Ulum, Necef, 1380 / 1960.
  • “el-Fıkhu’l Ekber (1)”, ayrıca “Şerh-i Fıkhu’l Ekber” Ebu Mansur Maturidi, er-Resailu’s-Seb’a fi’l Akaid, Haydarabad Diken, 1400 / 1980.
  • İbn-i Receb, Abdurrahman, “el-İstihracu’l Ahkamu’l Harac”, zimni Movsuatu’l Harac, Beyrut, Daru’l Marife.
  • İbn-i Kesir, “İhtisaru Ulumu’l Hadis”, el-Baiu’l Hasis’le birlikte, tahkik: Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut, 1403 / 1983.
  • İbn-i Kesir, Tefsiru’l Kur’an-i’l Azim, Beyrut, 1401.
  • İbn-i Necim, Zeynuddin, el-Bahru’r-Raik, tahkik: Zekeriya Umeyrat, Beyrut, 1418.
  • İbn-i Ebi’l Hadid, Abdu’l Hamid, Şerh-i Nehcü’l Belağa, tahkik: Muhammed Ebulfazl İbrahim, Kahire, 1379 / 1959.
  • İbn-i Eb-i Hatem, el-Cerh ve’t Ta’dil, Haydarabad Diken, 1371 / 1952.
  • İbn-i Eb-i Hatem, el-Merasil, tahkik: Şükrullah Kuçani, Beyrut, 1397.
  • İbn-i Eb-i Hatem, Abdurrahman, Tukaddimetu’l Marife li Kitabi’l Cerh ve’t-Ta’dil, Haydarabad Diken, 1374 / 1952.
  • İbn-i Eb-i Asım, Ahmed, ez-Zühd, tahkik: Abdulali Abdulhamid Hamid, Kahire, 1408.
  • İbn-i Esir, Mübarek, Camiu’l Usul, tahkik: Muhammed Hamid Feki, Kahire, 1370 / 1950.
  • İbn-i İdris, Muhammed, es-Sarair, Kum, 1410 – 1411.
  • İbn-i Babeveyh, “Meşihetu’l Fıkhiyye”, Men La Yehduruhu’l Fakih kitabının 4. Cildiyle beraber.
  • İbn-i Babeveyh, et-Tevhid, tahkik: Haşim Hüseyni Tahrani, Tahran, 1387 / 1967.
  • İbn-i Babeveyh, el-Hisal, tahkik: Ali Ekber Gaffari, Kum, 1362.
  • İbn-i Babeveyh, İlelu’ş-Şerai’, Necef, 1385 / 1966.
  • İbn-i Babeveyh, Uyunu Ahbaru’r-Rıza (a.s), Necef, 1390 / 1970.
  • İbn-i Babeveyh, Muhammed, el-Emali, Kum, 1417.
  • İbn-i Babeveyh, Meaniu’l Ahbar, tahkik: Ali Ekber Gaffari, Kum, 1361.
  • İbn-i Babeveyh, Men La Yehduruhu’l Fakih, tahkik: Ali Ekber Gaffari, Kum, 1404.
  • İbn-i Balban, Ali, el-İhsan fi Takribi Sahih-i İbn-i Habban, tahkik: Şuayb Arnut, Beyrut, 1408 / 1988.
  • İbn-i Teymiyye, Ahmed, Ahadisu’l Kısas, tahkik: Ahmed Abdullah Bacur, Kahire, 1413 / 1993.
  • İbn-i Teymiyye, Kutub ve Resail ve Fetavi, tahkik: Abdurrahman Muhammed Kasım Necdi, Beyrut, Mektebetu İbn-i Teymiyye.
  • İbn-i Cemae, Muhammed, el-Minhelu’r-Revi, tahkik: Muhyuddin Abdurrahman Ramazan, Demeşk, 1406 / 1986.
  • İbn-i Cevzi, el-Mevzuat, tahkik: Abdurrahman Muhammed Osman, Medine, 1386.
  • İbn-i Cevzi, Telbisu İblis, tahkik: Seyyid Cemili, Beyrut, 1405 / 1985.
  • İbn-i Cevzi, Sıfetu’s-Safve, tahkik: Muhammed Fahuri, Muhammed Revas Kal’eci, Beyrut, 1399 / 1979.
  • İbn-i Cevzi, Abdurrahman, Afatu Ashabu’l Hadis, tahkik: Ali Hüseyni Milani, Tahran, 1398.
  • İbn-i Habban, Kitabu’l Mecruhin, tahkik: Mahmud İbrahim Zayid, Haleb, 1396 / 1976.
  • İbn-i Habban, Muhammed, Sahih, tahkik: Şuayb Arnut, Beyrut, 1414.
  • İbn-i Habban, Meşahiru Ulamau’l Emsar, tahkik: M. Flayesh Hamr, Kahire, 1379 / 1959.
  • İbn-i Hacer-i Askalani, “el-Kaf eş-Şaf”, Haşiyeyi el-Keşşaf-ı Zemahşeri, Kahire, 1366 / 1947.
  • İbn-i Hacer-i Askalani, Ahmed, el-İsabe, tahkik: Muhammed Ali Bicavi, Beyrut, 1412 / 1992.
  • İbn-i Hacer-i Askalani, el-Govlu’l Müsedded, Kahire, 1401.
  • İbn-i Hacer-i Askalani, Tehzibu’t-Tehzib, Haydarabad Diken, 1325.
  • İbn-i Hacer-i Askalani, Fethu’l Bari, tahkik: Muhammed Fuad Abdulbaki ve Muhibbuddin Hatib, Beyrut, 1379.
  • İbn-i Hacer-i Askalani, Lisanu’l Mizan, Haydarabad Diken, 1329 / 1331.
  • İbn-i Hazm, Cevamiu’s-Sire, tahkik: İhsan Abbas ve Nasıruddin Esed, Kahire, Daru’l Mearif.
  • İbn-i Hazm, Ali, el-Ahkam, Kahire, 1404.
  • İbn-i Hallad Ramhurmuzi, Hasan, el-Muhaddisu’l Fasıl, tahkik: Muhammed Accac Hatib, Beyrut, 1404.
  • İbn-i Hayr, Muhammed, Fihrist, tahkik: F. Kodra, Bağdat, 1963.
  • İbn-i Sa’d, Muhammed, et-Tabakatu’l Kübra, Beyrut, Daru Sadır.
  • İbn-i Şahin, Ömer, Nasihu’l Hadis ve Mensuhuhu, tahkik: Semir Züheyri, Zerka, 1408 / 1988.
  • İbn-i Şu’be, Hasan, Tuhefu’l Ukul, tahkik: Ali Ekber Gaffari, Tahran, 1376.
  • İbn-i Şehraşub, Muhammed, Meâlimu’l Ulema, Necef, 1380 / 1961.
  • İbn-i Şehraşub, Menakıb-i A’li Ebi Talib, Kum, Çaphane-i İlmiyye.
  • İbn-i Salah, Osman, Ulumu’l Hadis, (Mukaddime), tahkik: Salah Avide, Beyrut, 1416.
  • İbn-i Abdulbir, et-Temhid, tahkik: Mustafa b. Ahmed Alevi ve Muhammed Abdulkebi Bikri, Ribat, 1387.
  • İbn-i Abdulbir, Camiu Beyanu’l İlm ve Fazlihi, Beyrut, 1398.
  • İbn-i Abdulbir, Yusuf, el-İstiab, tahkik: Muhammed Ali Bicavi, Beyrut, 1412.
  • İbn-i Abdurabbe, Ahmed, el-Akdul Ferid, tahkik: Ahmed Emin ve diğerleri, Beyrut, 1402 / 1982.
  • İbn-i Adiy, Abdullah, el-Kamil, tahkik: Yahya Muhtar Gazavi, Beyrut, 1405 / 1985.
  • İbn-i Arabi, Muhyuddin, el-Futuhatu’l Mekkiyye, Bulak, 1293.
  • İbn-i Asakir, Ali, Tarihi Medine ve Demeşk, tahkik: Ali Şiri, Beyrut / Demeşk, 1415 / 1995.
  • İbn-i Gazairi, Ahmed, er-Rical, tahkik: Muhammed Rıza Celali, Kum, 1422.
  • İbn-i Fehd-i Hilli, Ahmed, Uddetu’d-Dai, Kum, 1407.
  • İbn-i Furek, Muhammed, Müşkilu’l Hadis ve Beyanuhu, tahkik: Musa Muhammed Ali, Beyrut, 1405 / 1985.
  • İbn-i Kıbe, Muhammed, “Nakzu’l Eşhad” kitabından bazı bölümler ve “Kemalu’d-Din” İbn-i Babeveyh, tahkik: Ali Ekber Gaffari, Tahran, 1390.
  • İbn-i Kuteybe, el-Mearif, tahkik: Servet Akkaş, Kahire, 1960.
  • İbn-i Kuteybe, Abdullah, Te’vilu Muhtelefu’l Hadis, tahkik: Muhammed Zuhri Neccar, Beyrut, 1393 / 1973.
  • İbn-i Kaysereni, Muhammed, Tezkiretu’l Mevzuat, Kahire, 1323.
  • İbn-i Mace, Muhammed, Sünen, tahkik: Muhammed Fuad, Abdulbaki, Kahire, 1952 – 1953.
  • İbn-i Mücahid, Ahmed, es-Seb’a, tahkik: Şevki Dayf, Kahire, 1972.
  • İbn-i Medyeni, Ali, el-İlel, tahkik: Muhammed Mustafa A’zami, Beyrut, 1980.
  • İbn-i Mehran, Ahmed, el-Mebsut, tahkik: Sebi’ Hamza Hakimi, Demeşk, 1407 / 1986.
  • İbn-i Nedim, el-Fihrist.
  • İbn-i Nokte, Muhammed, et-Takyid, Haydarabad Diken, 1403 – 1403 / 1983 – 1984.
  • İbn-i Hammam, Muhammed, Fethu’l Kadir, Kahire, 1319.
  • Ebu Riye, Şeyhu’l Mudire Ebu Hüreyre, Kahire, Daru’l Mearif, 1994.
  • Ebu Ahmed Askeri, Hasan, Ahbaru’l Mushafin, tahkik: Subhi Bedri Samerrayi, Beyrut, 1406.
  • Ebu İshak Şirazi, İbrahim, et-Tebsire, tahkik: Muhammed Hasan Heytu, Demeşk, 1403 / 1983.
  • Ebu’ş-Şeyh İsfahani, Abdullah, el-Emsal, tahkik: Abdulali Abdulhamid, Bambey, 1402.
  • Ebu’l Ferec İsfahani, Ali, el-Egani, Kahire, 1371 / 1952.
  • Ebu’l Kasım, Kufi, Ali, el-İstigase fi Bed’is-Selase, Necef, 1368.
  • Ebu Davud Secistani, Süleyman, Sünen, tahkik: Muhammed Muhyuddin Abdulhamid, Kahire, 1369.
  • Ebu Davud Secistani, Mesailu Ahmed, Kahire, 1353 / 1934.
  • Ebu Zer’a Demeşki, Abdurrahman, Tarih, tahkik: Şükrüllah Kuçani, Demeşk, 1400 / 1980.
  • Ebuzehu, Muhammed, el-Hadis ve’l Muhaddisun, Riyad, 1404 / 1984.
  • Ebu Şuhbe, Defa ani’s-Sünne, Kahire, 1406 / 1985.
  • Ebu Şuhbe, Muhammed, el-İsrailiyyat ve’l Mevzuat, Mektebetü’s-Sünne, 1391 / 1971.
  • Ebu Talip Haruni, Yahya, el-Emali (Teysiri’l Metalib), Tahriri Cafer b. Ahmed b. Abdusselam, tahkik: Yahya Abdulkerim Fuzeyl, Beyrut, 1395 / 1975.
  • Ebu Ubeyd Kasım b. Selam, el-Emval, tahkik: Abdulemir Ali Mehna, Beyrut 1988.
  • Ebu Leys Semerkandi, Nasr, Tefsir, tahkik: Abdurrahim Ahmed Zeka, Bağdat, 1405 – 1406 / 1985 – 1986.
  • Ebu Musa Medyeni, Muhammed, Tivalu’l Ahbar, hat yazmalı Zahiriyye / Demeşk.
  • Ebu Naim İsfahani, Ahmed, Hilyetu’l Evliya, Kahire, 1351 / 1932.
  • Ebu Naim İsfahani, Zikri Ahbarı İsbahan, tahkik: Didrink, Leyden, 1934.
  • Ebu Helal Askeri, Hasan, el-Furuku’l-Lugaviyye, tahkik: Muhammed İbrahim Selim, Kahire, 1418 / 1997.
  • Ebu Yusuf, er-Reddu Ala Siyeri’l Ovzai, tahkik: Ebu’l Vefa Afgani, Kahire, 1357.
  • Ebu Yusuf, Yakup, El-Asar, tahkik: Ebu’l Vefa Afgani, Kahire, 1355.
  • Ahmed b. Hanbel, el-İlel ve’l Marifetu’r-Recul, tahkik: Vasiyullah Abbas, Beyrut, 1408 / 1988.
  • Ahmed b. Hanbel, Müsned, Kahire, 1313.
  • Ahmed b. İsa, el-Emali, (Re’bu’s-Seda’), Tedvin: Muhammed b. Mansur, tahkik: Ali b. İsmail Sena’ni, Beyrut, 1410 / 1990.
  • Ahbari, Muhammed, el-Burhan fi’t-Teklifi ve’l Beyan, Bağdat, 1341.
  • Erbili, Ali, Keşfu’l Ğumme, Beyrut, 1405 / 1985.
  • Erdebili, Muhammed, Camiu’r-Ruvat, Beyrut, 1403 / 1983.
  • İshak b. Rahviye, Müsned, tahkik: Abdulgafur b. Abdulhalık Beluşi, Medine, 1412 / 1992.
  • Es’ad, Tarık Es’ad, İlmi Esbabı Vurudu Hadis, Beyrut, 1422 / 2001.
  • İsfahani, Mehdi, Ebvabu’l Huda, tahkik: Hüseyin Müfid, Tahran, 1387.
  • İsfahani, Mehdi, Resaili Şinahtı Kur’an, tahkik: Hüseyin Müfid, Tahran, 1388.
  • Ağa Bozorg, ez-Zeria.
  • el-İhtisas, Müfid, tahkik: Ali Ekber Gaffari, Kum, 1413.
  • el-Usulu’s-Sitte Aşr, Kum, 1405.
  • el-İzah, Fazl b. Şazan, tahkik: Celaluddin Muhdes Ermevi, Tahran, 1347.
  • AlBani, Muhammed Nasıruddin, Zaifu Sünenu’t-Tirmizi, tahkik: Züheyr Şaviş, Riyad, 1411 / 1991.
  • et-Tefsir, İmam Hasan Askeri’ye (a.s) mensup, tahkik: Medrese-i İmam Mehdi (a.f), Kum, 1409.
  • Emin Esterabadi, Muhammed, el-Fevaidu’l Medine, tahkik: Rahmetullah Rahmeti, Kum, 1424.
  • Emini, Abdulhüseyin, el-Gadir, Beyrut, 1387.
  • Ensari, Zekeriya, el-Hududu’l Enike, tahkik: Mazın Mübarek, Beyrut, 1411.
  • Bauni, Muhammed, Cevahiru Li Metalibi fi Menakıb-i Ali b. Ebi Talib (a.s), tahkik: Muhammed Bakır Mahmudi, Kum, 1415.
  • Buhari, Sahih, tahkik: Mustafa Diyb el-Beka, Beyrut, 1407 / 1987.
  • Buhari, Muhammed, et-Tarihu’l Kebir, Haydarabad Diken, 1398 / 1978.
  • Berki, Ahmed, el-Mahasin, tahkik: Celaluddin Muhdes Ermevi, Tahran, 1331.
  • Burucerdi, Muhammed Hüseyin ve diğerleri, Camiu Ahadisu’ş-Şia, Kum, 1399.
  • Bezzar, Ahmed, el-Müsned, tahkik: Mahfuzurrahman Zeynullah, Beyrut / Medine, 1409.
  • Belazuri, Ahmed, Futuhu’l-Buldan, tahkik: Rıdvan Ahmed Rıdvan, Beyrut, 1398 / 1978.
  • Bahauddin, Muhammed, el-Müsteşrikun ve’l Hadisu’n Nebevi, Umman, 1420 / 1999.
  • Beyhaki, Ahmed, el-Medhelu İla’s-Sünenü’l Kübra, tahkik: Muhammed Ziyaurrahman A’zami, Kuveyt, 1404.
  • Beyhaki, es-Sünenü’l Kübra, tahkik: Muhammed Abdulkadir Ata, Mekke, 1414 / 1994.
  • Beyhaki, Marifetu’s-Sünen ve’l Asar, tahkik: Abdulmuatta Emin Kal’eci, Kahire, 1412 / 1991.
  • Beyhaki, Menakıb-i Şafii, tahkik: Ahmed Sakar, Kahire, 1970.
  • Paketçi, “Vijegiyha-i Redebendiyi Mevzuat-ı Biharu’l Envar ve Ferayendi Şeklgiyriyi an”, Yadname-i Meclisi, tahkik: Mehrizi ve Rabbani, Tahran 1379, c.1.
  • Paketçi, Ahmed, Tarhi Takiki İsnadı Nehcü’l Belağa, 9. Uluslararası Nehcü’l Belağa Kongresi Makaleleri, sayı 23.
  • Paketçi, Mekatib-i Fıkhı İmami İran Pes ez Şeyh Tusi ta Pas Giyriyi Mektebi Hille, Tahran, 1385.
  • Tirmizi, Muhammed, Sünen, tahkik: Ahmed Muhammed Şakir ve diğerleri, Kahire, 1357 / 1938.
  • Taftazani, Mes’ud, el-Mutevvel, İstanbul, 1330.
  • Cahiz, Amr, el-Beyan ve’t-Tebyin, tahkik: Fevzi Atvi, Beyrut, 1968.
  • Curkani, Hüseyin, el-Ebatil ve’l Menakir, tahkik: Ferivayi, Riyad, 1422 / 2002.
  • Curcani, İbrahim, Ehvalu’r-Rical, tahkik: Subhi Bedri Samerrayi, Beyrut, 1405.
  • Hacı Halife, Keşf.
  • Hazımi, Muhammed, “Şurutu’l Eimmeti’l Hamse”, İbn-i Kayserani’nin Şurutu’l Eimmeti’s-Sitte’si ile birlikte, tahkik: Tahir Suud, Beyrut, 1408 / 1988.
  • Hakim-i Nişaburi, Muhammed, el-Müstedrek ale’s-Sahiheyn, tahkik: Mustafa Abdulkadir Ata, Beyrut, 1411 / 1990.
  • Hakim-i Nişaburi, Marifetu Ulumu’l Hadis, tahkik: Muazzam Hüseyin, Medine, 1397 / 1977.
  • Hüseyin b. Abdussamed Amuli, Vusulu’l Ahyar ila Usulu’l Ahbar, Kum, 1401.
  • Hüseyni Eşkuri, Ahmed, Müellifatu’z-Zeydiyye, Kum, 1413.
  • Hüseyni Hatib, Abduzzehra, Mesadiri Nehcu’l Belağa ve Esaniduhu, Beyrut, 1405 / 1985.
  • Husni Demeşki, Ebu Bekir, Defu’ş-Şübhe, ani’r-Resul (s.a.a), Kahire, 1418.
  • Himyeri, Abdullah, Kurbu’l Esnad, Müessese-i A’lu’l Beyt (a.s), Kum, 1413.
  • Hakani, Ali, Ricalu’l Hakani, tahkik: Muhammed Sadık Bahru’l Ulum, Kum, 1404.
  • Hatib-i Bağdadi, Ahmed, Tarih-i Bağdad, Kahire, 1349.
  • Hatib-i Bağdadi, Takyidu’l İlm, tahkik: Yusuf Aş, Kahire, 1974.
  • Halili, Halil, el-İrşad, tahkik: Muhammed Said Ömer İdris, Riyad, 1409.
  • Harezmi, Muhammed, Camiu’l Mesanidi Ebi Hanife, Haydarabad Diken, 1332.
  • Hoi, Ebu’l Kasım, Misbahu’l Fekahe (Takrirat), Muhammed Ali Tevhid Tebrizi’nin kalemiyle, Kum, 1377.
  • Darımi, Abdullah, Sünen, tahkik: Fevvaz Ahmed Zümerli ve Halid Sebe’ İlmi, Beyrut, 1407.
  • Dehhuda, Emsal ve Hükm, Tahran, 1352.
  • Diylemi, Şiruye, el-Firdevsu’l Ahbar bi Me’suru’l Hattab, tahkik: Said Bosyuni Zoglul, Beyrut, 1986.
  • Zehebi, “Telhisu’l Müstedrek”, Hakim-i Nişaburi’nin el-Müstedrek’i ile birlikte, Haydarabad Diken, 1334.
  • Zehebi, Tezkiretu’l Huffaz, Haydarabad Diken, 1388 / 1968.
  • Zehebi, Siyeri A’lamu’n Nubela, tahkik: Şuayb Arnut ve diğerleri, Beyrut, 1405 / 1985.
  • Zehebi, Muhammed, Tarihu’l İslam, tahkik: Ömer Abdusselam Tedmiri, Beyrut, 1407 / 1987.
  • Zehebi, Muhammed Hüseyin, el-İsraiyliyyat fi’t-Tefsiri ve’l Hadis, Kahire, Mektebetu Vehbe.
  • Rafıi, Abdlkerim, et-Tedvin fi Ahbari Kazvin, Haydarabad Diken, 1985.
  • Zeylai, Abdullah, Tahricu’l Ahadis ve’l Asar, tahkik: Abdullah b. Abdurrahman Sa’d, Riyad, 1414.
  • Sıbt-u İbnu’l Acemi, İbrahim, el-Keşfu’l Hasis, tahkik: Subhi Samerrari, Beyrut, 1407 / 1987.
  • Sebki, Abdulvahhab, Tabakatu’ş-Şafiiyyetu’l Kübra, tahkik: Mahmud Muhammed Tenahi ve Abdulfettah Muhammed Helu, Kahire, 1383 / 1964.
  • Sehavi, el-Makasidu’l Hasene, tahkik: Abdullah Muhammed Sıddik, Beyrut, 1399 / 1979.
  • Sehavi, Muhammed, el-İ’lan bi’t Tovbih, tahkik: Farantez Ruznetal, Beyrut, 1403 / 1983.
  • Sa’d b. Abdullah Eş’ari, el-Makalat ve’l Firak, tahkik: Muhammed Cevad Meşkur, Tahran, 1361.
  • Sadi, Bustan, tahkik: Gulam Hüseyin Yusufi, Tahran, 1384.
  • Selefi, Ahmed, Mu’cemu’s-Sefer, tahkik: Abdullah Ömer Barudi, Mekke, el-Mektebetu’t Ticariyye.
  • Sulemi, Muhammed, Tabakatu’s-Sofiyye, tahkik: Yuhans Pederson, London, 1960.
  • Sem’ani, Abdulkerim, Edebu’l İmla ve’l İstimla, tahkik: Maks Vaysuvayler, Beyrut, 1401 / 1981.
  • Senayi, Divan, tahkik: Müderris Rezevi, Tahran 1341.
  • Sehmi, Hamza, Tarihi Curcan, tahkik: Muhammed Abdulmaid Han, Beyrut, 1407 / 1987.
  • Seyyid Murtaza, Ali, Tenzihu’l Enbiya, Beyrut, 1409 / 1989.
  • Suyuti, el-İtkan, tahkik: Muhammed Ebulfazl İbrahim, Kahire, 1387 / 1967.
  • Suyuti, el-İftirah, tahkik: Mahmud Süleyman Yakut, Tanta, 1426 / 2006.
  • Suyuti, ed-Diybac, tahkik: Ebu İshak Huveyni, el-Haber, 1416 / 1996.
  • Suyuti, el-Leali’l Mesnua, Beyrut, Daru’l Marife.
  • Suyuti, Tedbiru’r-Ravi, tahkik: Abdulvahhab Abdullatif, Kahire, 1385 / 1966.
  • Şafii, er-Risale, tahkik: Ahmed Muhammed Şakir, Kahire, 1358 / 1939.
  • Şafii, Muhammed, İhtilafu’l Hadis, tahkik: Muhammed Abdulaziz, Beyrut, 1406 / 1986.
  • Şakir, Ahmed Muhammed, el-Kitab ve’s-Sünne Yecibu en Yekuna Masdara’l Kavanin, Kahire, 1363.
  • Şeritati, Teşeyyü-ü Alevi ve Teşeyyü-ü Safevi, Tahran, 1356.
  • Şeritati, Ali, Ba Muhatabha-i Aşina, Tahran, 1356.
  • Şehid-i Sani, er-Riaye, tahkik: Abdul Hüseyin Muhammed Ali Bakkal, Kum, 1408.
  • Şehid-i Sani, Zeynuddin, “Risaletu fi Mirasu’z-Zevce”, Resail, Tahran, 1313.
  • Şuşteri, Beh’cu’s-Sakaga, tahkik: Ahmed Paketçi, Tahran, 1401.
  • Şuşteri, Muhammed Taki, el-Ahbaru’t Dahile, Tahran, 1401.
  • Şovkani, Muhammed, Neylu’l Evtar, Beyrut, 1973.
  • Şeybani, Muhammed, el-Asar, takik: Ebu’l Vefa Afgani, Beyrut, 1413 / 1993.
  • Salih, Subhi, Ulumu’l Hadis ve Mustelehuhu, Demeşk, 1986.
  • Salihi Şami, Muhammed, Subulu’l Hüda ve’r-Reşad, tahkik: Adil Ahmed Abdulmovcud ve Ali Muhammed Muavvez, Beyrut, 1414 / 1993.
  • Sahifetu’r-Rıza (a.s), Ebu’l Kasım Tai’nin rivayetiyle, Medrese-i İmam Mehdi (a.f), Kum, 1408.
  • Sadr, Hasan, Nihayetu’d-Diraye, tahkik: Macid Garbavi, Kum, 1413.
  • Saffar, Muhammed, Besairu’d-Deracat, Tahran, 1404.
  • Sen’ani, Abdurrezzak, el- Musannif, tahkik: Habiburrahman A’zami, Beyrut, 1403 / 1983.
  • Tabareni, el-Mu’cemu’l Kebir, tahkik: Hamdi b. Abdulmecid Selefi, Musul, 1404 / 1983.
  • Taberani, Süleyman, el-Mucemu’l Evsat, tahkik: Tarık b. Avezullah ve Abdulmuhsin b. İbrahim Hüseyni, Kahire, 1415.
  • Tabersi, Ahmed, el-İhticac, tahkik: Muhammed Bakır Musevi Horsan, Necef, 1386 / 1966.
  • Taberi, Tarih.
  • Taberi, Tefsir, Beyrut, Daru’l Fikr, 1405.
  • Tahavi, Ahmed, Şerh-i Meaniu’l Asar, tahkik: Neccar ve Cadu’l Hak, Beyrut, 1414 / 1994.
  • Şeyh Tusi, Rical, tahkik: Muhammed A’li Bahru’l Ulum, Necef, 1381 / 1961.
  • Şeyh Tusi, Muhammed, Tehzibu’l Ahkam, tahkik: Hasan Musevi Horsan, Tahran, 1364.
  • Abdullah b. Ahmed, Mesailu Ahmed, tahkik: Zuheyr Şaviş, Beyrut, 1408 / 1988.
  • Acluni, İsmail, Keşfu’l Hefa, tahkik: Ahmed Kalaş, Beyrut, 1405.
  • Iraki, Abdurrahim, el-Fiyetu’l Iraki, tahkik: Garyati, Riyad, 1418.
  • Iraki, Abdurrahim, Tahricu Ehadisu İhyau Ulumu’d-Din, tahkik: Eşref b. Abdulmaksud, Riyad, 1415 / 1995.
  • Iraki, Abdurrahim, Şerhu’t-Tebsire ve’t-Tezkire, tahkik: Muhammed b. Hüseyin Iraki, Beyrut, Daru’l Kutubu’l İlmiyye.
  • Askeri, Murtaza, Ehadisu Ümmü’l Mü’minin Aişe, Tahran, 1414.
  • Akili, Muhammed, Kitabu Zuafau’l Kebir, tahkik: Abdulmu’ti Emin Kal’eçi, Beyrut, 1404 / 1994.
  • Allame Hilli, Hasan, Rical, Necef, 1381 / 1961.
  • Allame Hilli, Keşfu’l Murad fi Şerh-i Tecridu’l İtikad, tahkik: İbrahim Musevi Zencani, Kum, 1373.
  • Ammari, Ahmed Abdullah, Mukaddime ber İ’lamu’l Âlim İbn-i Cevzi, Melik Abdulaziz Üniversitesi tezi, Mekke, 1397 – 1398.
  • Ayyaşi, Muhammed, et-Tefsir, Kum, 1421.
  • Gazali, Muhammed, İhyau Ulumu’d-Din, Kahire, Daru’ş-Şuab.
  • Farsi, Abdulgafir, Siyak-ı Tarih-i Nisabur, İntihabı Sarifini, tahkik: Muhammed Kazım Mahmudi, Kum, 1403.
  • Fakihi, Muhammed, Ahbaru Mekke, tahkik: Abdulmelik Abdullah Dehiş, Beyrut, 1414.
  • Feteni, Muhammed Tahir, Tezkiretu’l Movzuat, 1432.
  • Fıratı Kufi, Tefsir, Necef, 1354.
  • Fazli, Abdulhadi, Usulu’l Hadis, Müessesetü Ümmü’l Kura, 1416.
  • Kari, Molla Ali, el-Mesnu’ fi Marifeti’l Hadisi’l Mevzu’, tahkik: Abdulfettah Ebu Gudde, Beyrut, 1414 / 1994.
  • Kasımi, Muhammed, Kavaidu’d Tahdis, tahkik: Muhammed Behcet Beytar, Kahire, 1380 / 1961.
  • Gazi Abdulcabbar, “Fazlu’l İ’tizal”, Fazlu’l İ’tizal ve Tabakatu’l Mutezile, tahkik: Fuad Seyyid, Tunus, 1393 / 1974.
  • Gazi Ayyaz, eş-Şifa, Beyrut, 1409 / 1988.
  • Gazi Gazai, Muhammed, Müsnedu’ş-Şehab, tahkik: Hamdi Selefi, Beyrut, 1405 / 1985.
  • Kurtubi, Muhammed, el-Camiu’l Ahkami’l Kur’an, tahkik: Ahmed Abdulâlim Berduni, Kahire, 1972.
  • Garib, Bedru’z-Zaman, Ferheng-i Sa’di, Tahran, 1374.
  • Kayseri, Muhammed Davud, Şerh-i Fususu’l Hikem, tahkik: Celaluddin Aştiyani, Tahran, 1375.
  • Ketani, Muhammed, er-Risaletu’l Müstedrife, tahkik: Zemzemi, Beyrut, 1406 / 1986.
  • Keşşi, Muhammed, Marifetu’r-Rical, İhtiyaru Tusi, tahkik: Hasan Mustafavi, Meşhed, 1348.
  • Kuleyni, Muhammed, el-Kâfi, tahkik: Ali Ekber Gaffari, Tahran, 1391.
  • Lalkai, Keramatu’l Evliya, tahkik: Ahmed Sa’d Hamman, Riyad, 1412.
  • Lalkai, Hibetullah, Şerh-i Usul-u İ’tikad-ı Ehli’s-Sünne ve’l Cemaa, Riyad, 1402.
  • Malik b. Enes, “Risaletun ile Leys b. Sa’d”, Gazi Ayyaz’ın Tertibu’l Medarik’in birinci cildiyle birlikte, Beyrut / Trablus, 1387 / 1967.
  • Malik b. Enes, el-Muvatta, tahkik: Muhammed Fuad Abdulbaki, Kahire, 1370 / 1951.
  • Maverdi, Ali, Edebu’d Dünya ve’d-Din, Kahire, 1375 / 1955.
  • Mübarek Fevri, Muhammed Abdurrahman, Tuhfetu’l Ehvezi, Beyrut, Daru’l Kutubu’l İlmiyye.
  • Muberrid, Muhammed, el-Kamil, tahkik: Muhammed Ahmed Dali, Beyrut, 1406 / 1986.
  • Meclisi, Muhammed Bakır, Biharu’l Envar, Beyrut, 1403 / 1983.
  • Muhibbuddin Taberi, Ahmed, er-Riyadu’n-Nedreti fi Menakibi’l Aşereti, tahkik: İsa Himyeri, Beyrut, 1996.
  • Muhakkık-i Hilli, el-Muteber, tahkik: Nasır Mekarim Şirazi ve Diğerleri, Kum, 1364.
  • Muhakkık-i Hilli, Cafer, Mearicu’l Usul, tahkik: Muhammed Hüseyin Rezevi, Kum, 1403.
  • Mervezi, Muhammed, İhtilafu’l Ulema, tahkik: Subhi Samerrai, Beyrut, 1406 / 1986.
  • Mes’udi, Ali, Murucu’z-Zeheb, tahkik: Yusuf Es’ad Dagir, Beyrut, 1385 / 1965.
  • Müslim b. Haccac, Sahih, tahkik: Muhammed Fuad Abdulbaki, Kahire, 1955 / 1956.
  • Ma’zi, Muhammed, Divan, tahkik: Abbas İkbal Aştiyani, Tahran, 1318.
  • Muammer b. Raşit, “el-Cami”, Sen’ani’nin el-Müsennifi c. 11.
  • Mufid, Muhammed, Evailu’l Makalat, tahkik: İbrahim Ensari, Kum, 1414 / 1993.
  • Melibari, Hamza, Abgariyyetu’l İmam Müslim fi Tertibi Ahadisi Müsnedihi’s-Sahih, Beyrut, 1418 / 1997.
  • Muntecebuddin, Ali, Fihrits, tahkik: Abdulaziz Tabatabai, Kum, 1404.
  • Neccaşi, Ahmed, Rical, tahkik: Musa Şubeyri Zencani, Kum, 1407.
  • Na’nae, Remzi, el-İsrailiyyat ve Eseruha fi Kutubu’t-Tefsir, Demeşk / Beyrut, 1390 / 1970.
  • Nehcü’l Belağa.
  • Nevevi, el-Mecmu’, tahkik: Mahmud Metrehi, Beyrut, 1417 / 1996.
  • Nevevi, Şerh-i Ale Sahih-i Müslim, Beyrut, 1392.
  • Nevevi, Yahya, Tehzibu’l Esma ve’l-Lugat, Kahire, 1927.
  • Neviri, Ahmed, Nihayetu’l Erb, tahkik: Mufid Kamihe ve diğerleri, Beyrut, 1424 / 2004.
  • Vecih, Abdusselam, İ’lamu’l Mueellifini’z-Zeydiyye, Umman, 1420 / 1999.
  • Veki’, Muhammed, Ahbaru’l Kuzat, Beyrut, Alemu’l Kitab.
  • Yahya b. Muin, Tarih, Rivayetu Duri, tahkik: Ahmed Mahmud Nur Seyf, Mekke, 1399 / 1979.
  • Yakubi, Ahmed, et-Tarih, Beyrut, 1379 / 1960.
  • Yamuri, Yusuf, Nuru’l Kabes el-Muhtasar mine’l Mutebes, tahkik: Rodolf Zulhayem, Visbaden, 1384 / 1964.

İngilizce Kaynaklar

  • Arberry, A. , The Chester Beatty Library: A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin, 1955-1964.
  • Brun, S. J. , Dictionarium syriaco- latinum, Beirut, 1895.
  • Chong, P. D. , Ural-Altaic Etymological Wordlist, 1998.
  • GAS؛ Gesenius, W. , A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, tr. E. Robinson, ed. F. Brown et al. , Oxford, 1955.
  • Goldziher, I. , Vorlesungen über den Islam, Heidelberg, 1910.
  • Grujic, B. , Rečnik engelsko- srpskohrvatski, Belgrad etc. , 1976.
  • Haghighi, M. ,»Fundamentalism as Post-Modernism: An Iranian Case-Study«, Jusur, 1996, vol. XII.
  • Harnack, A. , History of Dogma, tr. N. Buchanan, Boston, 1901.
  • Hjelmslev, L. , Principes de grammaire générale, Copenhagen, 1928.
  • Horovitz, J. , »Alter und Ursprung des Isnād«, Der Islam, 1918, vol. VIII.
  • Jastrow, M. , A Dictionary of the Targumim, the Talmud Badli and Yershalmi, and the Midrashic Literature, London/ New York, 1903.
  • Leslau, W. , Comparative Dictionary of Ge’ez (Classical Ethiopic), Wiesbaden, 1991.
  • Liddell, H. G. and R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford, 1968.
  • Littré, E. , Dictionnaire de la langue française, Paris, 1874.
  • Myrzabekova, K. et al. , Kasachisch- Deutsches Wörterbuch, Almaty, 1992.
  • Neusner, J. , Early Rabbinic Judaism: Historical Studies in Religion, Literature and Art, Leiden, 1975.
  • New Catholic Encyclopedia, Detroit etc. , 2003.
  • Pakatchi, A. , Analiticheskiĭ obzor osnov mistitsizma sheĭkha Nadzhm ad-dina Kubra, Ashkhabad/ Mashad, 2001.
  • id, »The Contribution of Eastern Iranian and Central Asian Scholars to the Compilaton of Hadîths«, History of Civilizations of Central Asia, Paris, 2000, vol. IV(2).
  • Pfeifer, W. , Etymologisches Wörterbuch des Deutschen, München, 1995.
  • Skeat, W. W. , An Etymological Dictionary of the English Language, Oxford, 1963.
  • Strack, H. L. , Introduction to the Talmud and Midrash, Philadelphia, 1931.
"https://tr.wikishia.net/w/index.php?title=Hadis&oldid=91462" sayfasından alınmıştır